Çıldır Eyaleti’nin sınırları da zaman içinde genişledi ya da daraldı. Eyalet en geniş sınırlarına Osmanlı Devleti’nin İran’la yaptığı 1590 tarihili İstanbul Antlaşması’yla ulaştı. 1618 tarihli Serav Antlaşması’yla ise Osmanlı Devleti Çıldır Eyaleti’nin güney kesimini İran’a bırakmak zorunda kaldı. 1694-1732 tarihli Caba Defteri’ne göre Çıldır Eyaleti’nin sancakları şunlardı: Ahıska (Ahaltsihe), Ahılkelek (Ahalkalaki), Kuzey, Posof, Hertvis, Aspinza, Altun-Kala, Oshe, Çaçarek, Ardanuç, Oltu, Mamirvan, Panak, Ardahan-ı Büzürg, Ardahan-ı Küçük, Acara-yı Süfla, Acara-yı Ulya, Şavşat, Livane, Nisf-i Livane, Perterek. Ayn-i Ali, Koçi Bey ve Evliya Çelebi’ye göre, 17. yüzyılın ilk yarısında Çıldır Eyaleti’nin sancak sayısı 13-14 arasında değişiyordu.
Defter-i Caba’ya göre Çıldır Eyaleti’ndeki dirlik sayısı, 16’sı has, 90’ın zeamet ve 761’i tımar olmak üzere 882’ydi. Ayn-i Ali ve Evliya Çelebi ise, 14’ü has, 92’si zeamet ve 559’u tımar olmak üzere dirlik sayısını 670 olarak vermişlerdir. Defter-i Caba’ya göre dirliklerin yüzde 60’ı yönetici sınıfa aitti ve en çok dirlik sahibi olan kişi, Çıldır beylerbeyi Yusuf Paşa’ydı. Çıldır Eyaleti sancakbeyleri sancakların bir kısmını yurtluk ve ocaklık olarak tutuyorlardı. Bu sancaklar, Ardanuç, Hertvis, Oltu, Oshe, Altun-Kala, Çaçarek, Posof, Acara-yı Ulya, Acara-yı Süfla, Mamervan, Livane, Nisf-i Livane, Şavşat ve Perterek’ti. Bu sancakbeyleri ise, Müslümanlığı kabul ederek Osmanlı Devleti'nin hizmetine girmiş, ama kalıtsal yollarla dirlikleri ve siyasal gücü elinde tutan Gürcü beyleriydi.
1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Çıldır Eyaleti’nin önemli bir kısmı Rusların eline geçti. Bunun üzerine Çıldır Eyaleti, merkezi Oltu olmak üzere sancağa dönüştürüldü ve yeniden Erzurum Eyaleti’ne bağlandı. Oltu sancağının adı, 1867 Vilayet Nizamnamesi’yle Oltu Livane, daha sonra da Livane (Artvin) oldu. Livane sancağı, Ardahan ve Ardanuç kazalarını da kapsıyordu. Bu topraklar, 1878-1879 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından imzalanan Berlin Antlaşması’yla Ruslara bırakıldı. 1918 Brest-Litovsk Antlaşması’yla da yeniden Osmanlı sınırlarına katıldı.
Kaynakça
1. Çildiris Eialetis Caba Davtari 1694-1732 (1694-1732 Çıldır Eyaleti Caba Defteri), Tsitsana Abuladze ve Miheil Svanidze, 1979, Tiflis, 326 s. (Not. Bu kitapta Osmanlıca kayıtlar ve Gürcüce çevirileri yer almaktadır.)
2. Çıldır Tarihi, Feridun Ababay, 1987, Ankara, 191 s.