Kemikli balıklar takımının Salmonidae familyasının deniz ve tatlı sularda yaşayan türlerinin genel adı. Vücutları yanlardan hafifçe yassılaşmış, genellikle mekik şeklindedir. Sırt yüzgeçlerinin gerisinde bulunan “adipoz” adını alan yağ yüzgeçleri alabalık için karakteristiktir. Başları çıplak olup pulsuzdur. Vücutları küçük, sert pullarla örtülüdür. Aynı populasyonun bireyleri arasında renk ve desen bakımından farklılıklar görülür. Bu çeşidin bireyleri; cinsiyete, yaşa, alınan besin ve yaşama ortamına göre değişiklikler gösterirler.
Renkleri, lacivertten açık sarıya kadar değişir. Genellikle sırtları yeşil, karın kısımları sarı veya gümüşidir. Pullar kırmızı-siyah beneklidir. Gözleri son derece kuvvetlidir. Yemini görerek alır. Çok sür’atli hareket ettiklerinden göç dönemlerinde engelleri aşabilirler. Anadrom balıklardır. (Üremelerini tatlı sularda yaparlar.)
Deniz ve tatlı su alabalıkları yumurtlamak için göl ve nehirlerden göç ederek doğdukları nehirlerin yukarı kısımlarına dönerler. Deniz alabalığı da som balığı gibi senelerce denizde yaşadıktan sonra yumurtlama mevsiminde tatlı sulara hareket eder. Dik çağlayanları aşar. Dik engelleri aşmak için bükülerek kuyruğunu çenelerinin arasına sıkıştırıp bırakır ve zemberek gibi boşanarak yukarı sıçrar.
Üreme dönemlerinde renkleri değişir. Erkek fertler daha parlaktır. Dişi bireyler daha mat renklidir. Tabii sularda 1 kilogram alabalık, 1900 - 2000 arasında yumurta bırakır. Yumurta bırakma yerleri kaynak ağızları, killi, kumlu ve çakıllı bölgelerdir. Çukura, portakal renginde ve nohut büyüklüğünde olan yumurtalarını bıraktıktan sonra, erkeği gelip spermalarını üzerine boşaltır. Sonra yumurtladığı çukurları erkeği ile beraber kum ve çakıllarla örterek yumurtalarını gizler. Ekim-Şubat ayları arasında yumurtlarlar. 2-3 ay zarfında yumurtalardan yavrular çıkar.
Alabalıklar obur ve yırtıcı hayvanlardır. Küçük balık, solucan, balık yumurtaları, hatta kendi cinsinin küçüklerini ve su üstünde gezinen, uçuşan böcekleri yakalayarak yer. Çok hareketli olduklarından avlanmaları zordur. Özel avlanma metodları vardır. Kışı, yaşadıkları suların derinliklerinde geçirirler. Diğer su balıkları gibi su içmezler. Su ihtiyaçlarını solungaçlarından su geçmesiyle (osmozla) sağlarlar. Tuzlu suda yaşayanları ise su içer. Göç zamanlarında vücutları bir çok değişikliğe uğrar. Yaşadıkları çevreye çabuk uyum sağlayıp kolayca renk değiştirdiklerinden “Balıkların bukalemunu” olarak da adlandırılırlar.
Alabalık, en lezzetli tatlı su balığıdır. Kılçıklarının azlığı ve karın boşluğunun küçüklüğü sebebiyle eti boldur. Proteince zengin olduğundan sağlıklı beslenmede üstün vasıflı bir gıdadır. B ve D vitaminleri ile iyod ve fosfor bakımından zengindir. Alabalık, halk arasında, kırık, çıkık, siyatik ve kemik ağrılarında tedavi için kullanılmaktadır.
Ülkemiz deniz ve akarsularında alabalık mevcuttur. Doğu Anadolu, Karadeniz, Akdeniz bölgesinin yüksek yerlerindeki akarsularda ve Aras, Çıldır, Uludağ, Sapanca göllerinde bulunduğu gibi, Abant gölünde de alabalık üretimi yapılmaktadır. Alabalık, sun'i balıkçılıkta, en çok tercih edilen balık çeşididir. Özellikle gökkuşağı alabalığı Türkiye şartlarında 10-12 ayda 250 gram ağırlığa ulaşabilmektedir. Ülkemizde yetiştirme yoluyla elde edilen alabalık iç tüketime sunularak ve ihracatı yapılarak ülkemiz ekonomisine büyük katkıda bulunmaktadır.
Alabalıkların on kadar türü bilinmektedir. Anadolu alabalığı (Salmo trutta var.macrostigma), Avrupa alabalığı, ırmak alabalığı (S. trutta var. fario), deniz alası (Salmo trutta), göl alası (S. trutta lacustris) en tanınmışlarıdır.
Alabalık' (Salmo trutta), Salmonidae familyasının en tanınmış mensubudur ve Somon balığı ile yakın akrabadır. "Alabalık" diye adlandırdığımız balıkların ama hepsi sadece Salmo cinsine ait değillerdir. Salmonidae ailesinin arta kalanını oluşturan Oncorhynchus ve Salvelinus cinslerine ait olan balıkların bazılarınada "Alabalık" denilir. Alabalığın bir sürü çok yaygın olan veya sadece yöresel bulunan alt türlerine rastlanır:
- Gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss, eski adı Salmo gairdneri)
- Anadolu alabalığı (Salmo platycephalus)
- Abant alabalığı (Salmo trutta abanticus)
- Karadeniz alabalığı (Salmo trutta labrax)
- Kafkas alabalığı (Salmo trutta caspius)
- Büyük benekli alabalık (Salmo trutta macrostigma)
- Deniz alabalığı (Salmo trutta trutta)
- Dere alabalığı (Salmo trutta forma fario)
- Göl alabalığı (Salmo trutta lacustris)
- Aral alabalığı (Salmo trutta aralensis)
- Garda alabalığı (Salmo trutta carpio)
- Sevan alabalığı (Salmo ischchan)
- Marmorata alabalığı (Salmo trutta marmorata)
- Amu-Darya alabalığı (Salmo trutta oxianus)
- Ron alabalığı (Salmo trutta rhodanensis)
- Balkan alabalığı (Salmo trutta dentex)
- Ezenami alabalığı (Salmo trutta ezenami)
- Makedonya alabalığı (Salmo balcanicus)
- Italyan alabalığı (Salmo trutta cettii)
- Boşnak alabalığı (Salmo trutta taleri)
- Fibreno alabalığı (Salmo trutta fibreni)
Nerdeyse tüm alabalıklar yırtıcı tatlısu balıklarıdır, sadece (daha çok somon balığı ile yakın akraba olan) deniz alabalığı aynı Somon balıkları gibi denizde yaşayıp sırf yumurtlamak için akan tatlısulara girer.
Pasifik okyanusu somonu ile yakın akraba olan Gökkuşağı alabalığı suni göllerde yetiştirilmek için Amerika'dan getirilmiştir. Aynı çay alabalığı gibi o da balık üretiminde tanınmış bir balık türüdür. Türkiye'nin neredeyse her yerinde alabalık üretilen küçük veya büyük çiftliklere rastlamak mümkündür.
