Türkçe Bilgi logo TürkçeBilgi

Büyükusta

Kısaca: Büyükusta, çok güçlü satranç ustalarına FIDE tarafından verilen bir unvandır. "Dünya Şampiyonu" unvanı bir yana bırakılırsa büyükusta, bir satranç oyuncusunun erişebileceği en yüksek onurdur. ...devamı ☟

Büyükusta
Büyükusta

Büyükusta, çok güçlü satranç ustalarına FIDE tarafından verilen bir unvandır. "Dünya Şampiyonu" unvanı bir yana bırakılırsa büyükusta, bir satranç oyuncusunun erişebileceği en yüksek onurdur. Unvan, kazanıldığı andan itibaren yaşam boyu geçerlidir. Terminolojide GM kısaltması ile birlikte kullanılan büyükusta unvanına eski kaynaklarda Uluslararası Büyükusta (IGM) olarak da rastlanmaktadır. GM, IM ve FM unvanları erkekler ve kadınların her ikisi için geçerlidir. Nona Gaprindashvili'nin 1978'de kazandığı GM normu daha sonra birkaç kadın oyuncu tarafından da izlenmiştir. 2000 yılından bu yana en iyi 10 kadın satranççı GM unvanına sahip oyunculardır. FIDE Ustası ve Uluslararası Usta arasında Kadın Büyükusta (WGM) unvanı da yer alır. Bu unvan, adı itibariyle çeşitli tartışmalara konu olmuştur. FIDE, satranç problemlerini hazırlayan ve çözen kişilere de büyükusta unvanı vermektedir. Uluslararası Satranç Federasyonu ise oyuncuları Uluslararası Satranç Büyükustası (ICCGM) unvanıyla onurlandırmaktadır. Tarihçe Büyükusta terimine ilk kez 1838 tarihli Bell's Life adlı gazetede rastlanmıştır. Ancak Arpad Elo "büyükusta" sözcüğünün İngilizceye 1914 yılından sonra girdiğini savunmaktadır.

İlk turnuvalardaki kullanımı

"Büyükusta" (Almancada Großmeister) terimi 1907yılında yapılan Ostend turnuvasında kullanılmıştır. Turnuva, şampiyona ve ustalar turnuvası olmak üzere iki öbeğe ayrılmıştı. Şampiyona, daha önce uluslararası bir turnuvada birincilik kazanan oyunculara yönelikti. Turnuvayı Carl Schlechter, Dawid Janowski, Frank Marshall, Amos Burn ve Mikhail Chigorin'in önünde birincilikle tamamlayan Siegbert Tarrasch bu oyuncularla birlikte büyükusta olarak anılmaktaydı. 1912 yılında yapılan ve Akiba Rubinstein'ın kazandığı San Sebastián turnuvası büyükustaların katıldığı bir etkinlikti. "Büyükusta" unvanı resmi olarak 1914 St. Petersburg Satranç Turnuvası'nın sponsorlarından Rus Çarı II. Nikolay tarafından ortaya atıldı.

1950 öncesinde Sovyetler'deki kullanımı

"Büyükusta" terimi 1950 yılı öncesinde bazı satranç oyuncuları için de kullanılmıştır. FIDE (FIDE ya da Dünya Satranç Federasyonu) 1924 yılında Paris'te kurulmuştu ancak bu kurum, büyükusta unvanının hangi ölçütlere göre verilmesi gerektiğini henüz saptamamıştı. Sovyetler Birliği Satranç Federasyonu 1927 yılında aldığı bir kararla ülkedeki tüm oyunculara Sovyetler Birliği Büyükustası unvanını verdi. Bunun nedeni, bu oyuncuların ülke dışındaki turnuvalara katılamıyor olmalarıydı. Bu unvan, 1929 Sovyet Şampiyonası'nı kazanan Boris Verlinsky'ye verildi ve 1931 yılında uygulamadan kaldırıldı. Unvan 1935 yılında yeniden kullanılmaya başlandı ve SSCB'nin ilk "resmi" büyükustası olan Mikhail Botvinnik'e verildi. Buna karşın, Verlinsky unvanını geri alamadı.

Günümüzdeki kullanımı (1950'den bugüne)

II. Dünya Savaşı'nın ardından yeniden yapılanan FIDE, uluslararası unvanların hangi ölçütler uyarınca verileceğine ilişkin düzenlemeler yapma kararı aldı. Buna göre unvanlar FIDE Genel Kurulu ve Liyakat Çalıştayı tarafından belirlenecekti. FIDE, büyükusta unvanını ilk kez 1950 yılında 27 oyuncuya verdi. Bu oyuncular şunlardı: * O zamanın en iyi oyuncuları: Dünya Şampiyonu Botvinnik ve Adaylık Turnuvası'na katılma hakkını elde eden oyuncular Boleslavsky, Bondarevsky, Bronstein, Euwe, Fine, Flohr, Keres, Kotov, Lilienthal, Najdorf, Reshevsky, Smyslov, Ståhlberg ve Szabó. * Yaşamını sürdürmekte olan oyuncular: Bernstein, Duras, Grünfeld, Kostić, Levenfish, Maróczy, Mieses, Ragozin, Rubinstein, Sämisch, Tartakower ve Vidmar. 1950 öncesi dünya çapındaki oyuncuların da göz önüne alınmasıyla büyükusta unvanı 1914 yılından bugüne sürekli bir yol izlemiştir. 1914-1950 yılları arasında yaşamlarını yitiren oyuncular (Carl Schlechter, Richard Réti ve Aron Nimzowitsch) bu tanımlamanın dışındadır.

1953 düzenlemeleri

Yürürlükteki düzenlemeler uyarınca verilen unvanlar politik kaygılara konu olmuştu. Sovyetler Birliği'nden Almanya'ya göç etmiş olan Efim Bogoljubov, Alekhine'a karşı Dünya Şampiyonası karşılaşmalarında bulunmasına karşın yetkin oyuncular arasında sayılmıyordu. Bogoljubov bu unvanı 1951 yılında yapılan ve onüçe karşı sekiz oyla kabul edilen oylama sonucunda kazandı. Yugoslavya bu başvuruyu desteklerken diğer komünist ülkeler karşı tarafta yer aldılar. FIDE 1953 yılında aldığı bir kararla eski düzenlemeleri kaldırdığını duyurdu ancak bu tarihten önce büyükusta unvanını haketmiş ancak alamamış oyuncuların onurlandırılmasını onayladı. Yeni düzenlemeler aşağıda sayılan ölçütlere uygun her oyuncunun FIDE Uluslararası Büyükusta unvanını kazanmasını sağladı. # Dünya şampiyonu # Dünya Şampiyonası Adaylık Turnuvası'nda oynamaya hak kazanan ustalar ve %50 ve üzerinde galibiyet oranına sahip her oyuncu # Denkliği FIDE tarafından kabul edilen uluslararası turnuvalarda birincilik kazanan ya da sözü edilen turnuvalarda dört yıllık bir zaman dilimi içinde iki kez ikincilik almış oyuncular. Bu turnuvalar en az onbir turdan oluşmalı ve katılımcıların en az %80'i Uluslararası Büyükusta ya da Uluslararası Usta olmalıdır. Ayrıca, katılımcıların %30'u bir sonraki Dünya Şampiyonası Adaylık Turnuvası'na katılma hakkı olan oyunculardan ya da adı geçen turnuvada son on yıl içinde bulunmuş oyunculardan oluşmalıdır. # Üçüncü maddede özellikleri sayılan turnuvalara eşdeğer uluslararası bir turnuva ya da karşılaşmada üstün başarı gösteren oyuncular. Bu madde uyarınca verilen unvanlar Liyakat Çalıştayı tarafından en az beş kabul oyuyla onaylanmak zorundadır.

1957 düzenlemeleri

FIDE'nin

1953 düzenlemeleri

ni yürürlüğe koymasının hemen ardından bu düzenlemelerin gelişigüzel oldukları gözlenmiştir. 1957 yılında Viyana'da toplanan FIDE Genel Kurulu FAV sistemi denilen düzenlemeleri onayladı. Bu sistem, Uluslararası Hakem Giovanni Ferrantes (İtalya), Alexander (Conel Hugh O'Donel Alexander) ve Giancarlo Dal Verme (İtalya)'e atfedilmiştir.

1957 düzenlemeleri

aşağıda sayılan ölçütlere uygun her oyuncunun FIDE Uluslararası Usta unvanını almasını sağlamıştır. # Dünya şampiyonu # Bölgelerarası turnuvalardan Adaylık Turnuvası'na yükselen oyuncular # Bölgelerarası turnuva sonuçlarına göre Adaylık Turnuvası'nda oynamaya hak kazanmış ancak üyesi olduğu federasyonun bu turnuvaya gönderebileceği oyuncu sayısının aşılması nedeniyle adı geçen turnuvada yer alamamış oyuncular # Adaylık Turnuvası'nda oynamış ve en az %33'lük bir galibiyet oranı yakalamış oyuncular Bu düzenlemeler Liyakat Çalıştayı tarafından uygun görülen oyuncuların FIDE Genel Kurulu tarafından onurlandırılmalarına da izin veriyordu. Liyakat Çalıştayı'nın bir oyuncuyu bu unvana aday olarak gösterebilmesi için oyuncunun katıldığı turnuvalardaki büyükusta sayısı da göz önüne alınıyordu.

1965 düzenlemeleri

1957 düzenlemeleri

nin çok gevşek olduğuna ilişkin kaygılar artmaktaydı. GM Milan Vidmar 1961'de yapılan FIDE Genel Kurulu'nda yaptığı konuşmada yürürlükteki düzenlemelerin uluslararası unvanları hak etmeyen birçok oyuncuyu onurlandırdığını söyledi. 1964 yılında Tel Aviv'de toplanan kurul, düzenlemeleri gözden geçirmek amacıyla bir alt çalıştay oluşturulmasına karar verdi. Çalıştay, unvanların verildiği ölçütlere ciddi eleştiriler getirdi ve Liyakat Çalıştayı'nın oluşumunu düzenleyen kurallarda bazı değişiklikler önerdi. Aralarında GM Miguel Najdorf'ün de bulunduğu birçok delege bu öneriye destek verdi. Unvan sayısındaki artış 1972 yılındaki büyükusta sayısı yalnızca 88'di. Bunların 33'ü SSCB'yi temsil etmekteydi. 2005'in Temmuz ayına gelindiğinde ise büyükusta sayısının 900'ü aştığı görülür. Bunun temel nedeni FIDE reytinglerinin (unvan normları ve eşik değerlerinin hesaplanmasında kullanılan sayılar) büyükusta normlarının kazanılmasını kolaylaştırmasıydı. Bu konuda yapılan bir araştırma reytinglerde görülen yükselişin 1985-2000 yılları arasında 100 puana dek çıktığını göstermektedir. Örneğin, 1989 yılında dünyanın en iyi üçüncü oyuncusu olarak kabul edilen Nigel Short'un reytingi 2650'ydi. Bu reyting bugün için ancak 50 ila 60. sıralarda yer bulabilir. Bugünkü en iyi üçüncü oyuncunun reytingi ise 2750 dolaylarındadır. Uncan sayısındaki artışı tetikleyen başka etkenler de vardır. Ucuzlayan hava ulaşımı ve dünya çapındaki turnuva sayısında görülen artış birçok oyuncunun reytingini kısa süre içinde yükseltebilmesini olanaklı kılmaktadır. 1990'dan önce ülke dışına çıkışı belirli ölçüde kısıtlanan eski Sovyetler Birliği ve Doğu Avrupa ülke oyuncularının bugün için böyle bir engelinin bulunmaması da unvan sayısındaki beklenmeyen artışın bir nedeni olarak görülebilir. Bunun yanında, bugünkü oyuncular eskiden çok kısa olarak nitelendirilebilecek turnuvalarda norm kazanabilmektedirler. Büyükusta unvanının bugün için bile güvenilirliğini yitirmemesinin temel nedeni diğer unvan sahibi oyunculara göre çok güçlü bir oyuncu kitlesini temsil etmesidir. Bir satranç ustası tüm oyuncular içinde en üst %2'lik dilimde yer alırken bu rakam, büyükustalar için %0.02'dir. Ne var ki, bugünkü büyükustaların birçoğu eski büyükustaların kendi dönemlerinde yarattığı baskınlığa erişememişlerdir. Lasker, Capablanca ve Alekhine zamanın dünya şampiyonlarıydı. Tarrasch ve Marshall ise Dünya Şampiyonluğu karşılaşmalarında oynayabilecek kadar güçlüydüler (Lasker'a karşı kaybetmelerine karşın). Büyükusta unvanının hak ettiği değeri yeniden kazanmasını sağlamak amacıyla birçok öneri dile getirilmiştir. Bunlardan biri, unvanın Dünya Şampiyonluğu'nu kariyeri boyunca kovalayan ya da bu unvana gerçekten sahip olan oyuncular dışındaki hiçbir oyuncunun bu unvanı alamamasının sağlanmasıdır. Nigel Short, Dünya Şampiyonluğu'ndan çok uzak olan oyuncuların da sahip olduğu büyükusta unvanının tümüyle kaldırılmasını savunmaktadır. Short şöyle konuşmaktadır: "Aptal unvanlardan vazgeçin." "Büyük-büyükustalar" Unvan sayısındaki artış bugünkü büyükustaların görece güçleri arasındaki farkın çok büyümesine neden olmuştur. En güçlü oyuncuları daha güçsüz büyükustalardan ayırt etmek amacıyla "büyük-büyükusta" terimi ortaya atılmıştır. Bu terim, resmi olmadığı gibi genelgeçer bir tanıma da sahip değildir. Büyük-büyükusta olarak değerlendirilmesi olası oyuncuların listesi için 2700 ve üzerinde ELO reytingine sahip oyuncular listesine bakılabilir. Ayrıca bakınız Satranç büyükustaları listesi

Notlar

* *

Kaynaklar

Vikipedi

Büyükusta Resimleri