Denesulineler ya da Çipevyanlar veya Çipevyalar (DenesulineceDënesųłiné ya da Dene Sų́łiné, Denésoliné, TlınçoncaTetsoǫt’ı̨, ), Kanadanın Alberta, Saskatchewan, Manitoba, Kuzeybatı Toprakları ve Nunavut bölgelerinde yaşayan, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, animist ya da şamanistSubarktik yerlisiKızılderili halkları. En yakın akrabaları birlikte Kuzey Atabaskları içinde Doğu Atabaskları (ya da Deneler) grubunu oluşturan Denetalar, Sahtular ve Tlınçonlardır. İki kabilesi Tlınçonların bir kabilesiyle birlikte Sarıbıçaklar adıyla birlik oluşturur. Bağımsız boylar (regional band) olarak örgütlenen Denesulineler, dğer Atabasklar gibi bu bağımsız boyların üstünde geleneksel olarak idari ve siyasi birlik oluşturmasalar da, günümüzde ortak hareket etme adına kabile konseyleri (tribal councils) olarak da yapılanma göstermektedirler. 1700 lerin sonunda ve 1800 lerin başında Denesulinelerin onda dokuzu çiçek hastalığı salgını ve kabile savaşları sonucunda yok olmuştur. 2006 nüfus sayımına göre 11.130 kişilik etnik nüfustan 9.750 kadarı anadilini konuşabiliyor ve 7.490 kişi bu dili evde de konuşmaktadır. Diğer Kanada Kızılderilileri gibi Denesulineler de yasal olarak Kızılderili rezervi adı verilen kamp benzeri toplama yerleşimlerde yaşamak zorundadırlar. Avrupalılarla ilk temas 18. yüzyılda sağlansa da özgün kültürlerini yakın zamana kadar koruyabilmiş olan
Rengeyiği Denesulinelerini
n doğu grubu olan Sayisi Dene halkının Kanada hükumeti tarafından 1956'da ata topraklarından zorunlu tehcire tabi tutularak kent ortamında yerleştirilmeleri, şu anda Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yabancı Diller Bölümü'nde İngilizce öğretim üyesi olarak çalışan Üstün Bilgen-Reinart ile kendisi de Sayisi Denesulinesi olan Ila Bussidor'un birlikte kaleme aldıkları Night Spirits: The Story of the Relocation of the Sayisi Dene adlı kitabına da konu olmuş ve Sayisi Dene yerlilerinin tehcir sonrasında bağımsızlıklarını ve kimliklerini kaybetmeleri ve Kanada hükümetinin plansız programsız bir tarzda gerçekleştirmesi sonucu Sayisi Denelerin toplam nüfusunun üçte birinin tehcir şartlarında zayıf düşerek ölmelerine sebep olmuştur. Adlandırma Çipevya < Çipevyan < Chipewyan adı İngilizcedeki en yaygın tarihi adlarıdır ve bu ad komşuları olan KrilerdenOva Krileri tarafından verilen Cīpwayān ᒌᐘᔮᐣ («sivri uçlu deri / pointed skin») adından gelir. Kuzey Atabaskları gibi Denesulineler de üst giyim gömleklerinin (tunic) ön ve arkasını kuyruk gibi V biçiminde sivri uçlu yaparlar ve Krice adları bu deri kesim tarzından kaynaklanır: cīpwāw ᒌᐚᐤ («sivri uçlu olmak / to be pointed») + wayān ᐘᔮᐣ («deri / skin, hide») Fakat bu ad, başka bir dil grubundan (Algonkin dillerinden) Kızılderili Ojibwa’ların ABD'deki en yaygın adları olan Chippewa (sıfat biçimi: Chippewan) adıyla karıştırılmaktadır. Günümüzde Denesulineler, kendileri ve dilleri için Chipewyan adını aşağılayıcı, küçültücü (derogatory) bulup hoş karşılamazlar ve Denesuline adını tercih ederler. AnaBritannica'da Çipevalar adı Ocibualar adına gönderme yapılırken, Denesulineler için Çipevyalar adı tercih edilmiştir. Dene adı İngilizcede de kullanılan kendi öz adlarıdır ve dene («kişi, halk / person, people») sözüne dayanır. Kuzeybatı Topraklarındaki resmi 11 dil arasında yer alan beş Atabask diline, Guçince (Gwich’in), Satuca (Sahtúot'ı̨nę, North Slavey), Denetaca (Dene Dháh, South Slavey), Tlınçonca (Tłı̨chǫ, Dogrib) ve Denesulinece (Dënesųłiné, Chipewyan), resmi olarak "Dene dilleri" denmektedir. Avrupa kökenli salgın hastalıklar *1781-1784 yıllarındaki çiçek hastalığı salgınında Denesulinelerin onda biri ölmüştür. Rengeyiği Denesulinelerini Rengeyiği Denesulineleri ya da Rengeyiği yiyen Denesulineler (Denesulineceetthén heldélį Dené, İngilizceCaribou-Eater Dene, Caribou-Eater Chipewyan, Caribou Eater Chipewyan, Caribou-eaters, Ethen-eldeli Dene), Denesulinelerin en özgün grubudur ve adından da anlaşılacağı üzere, ana besinlerini ve geçimlerini çorak rengeyiği (Rangifer tarandus groenlandicus) alt türünden rengeyiğinin (etthén) erkeği (bedzichoh) dişisi (ts’údai) ve yavrusu (bedziʔaze) üzerine kurmuşlardır. Anasoylu ve anayerli olan bu grupta avlanma stratejisi olarak local bandlar bilateral geniş aile biçiminde regional band oluşturur. Günümüzde daha çok Saskatchewan ile Manitoba eyaletlerinde, daha az olarak da Kuzeybatı Toprakları ile Nunavut'ta yaşarlar. Kanada'da çorak rengeyiğinin dört ayrı sürüsü (Bluenose, Bathurst, Beverly, Kaminuriak herds) vardır ve Saskatchewan'dakiler Beverly sürüsünü, Kuzeybatı toprakları, Manitoba ve Nunavut'takiler ise Kaminuriak sürüsünü avlarlar. Diğer iki sürü (Bluenose, Bathurst herds) ise Sahtular gibi kuzeybatıdaki Deneler tarafından avlanır. Sarıbıçaklar Bathurst popülasyonunu avlar. Tayga-tundra ekotonu sınırında yaşayan ve özgün bir kültür geliştiren Rengeyiği Denesulineleri ile Avrupalılar arasındaki ilk temas 18. yüzyılda olmuştur.
Rengeyiği Denesulinelerini
avcılık becerileri ve buna bağlı gelişen sosyal yapılanması Batılılarla temastan fazla etkilenmemiş ve son zamanlara kadar değişmeden kalmıştır. Rengeyiklerin yıllık göçleri bazen düzensiz olur ve sürüler Kızılderili topraklarına uğramaz, o zaman da alternatif besin kaynaklarına yönelirler. Rengeyiği Denesulineleri Nunavut'taki Rengeyiği İnuitleri ile aynı geçimi sürdürseler de onlar kadar fazla kuzeye çıkmaz ve Hudson Körfezi'ne yanaşmazlardı. Avrupalılarla ilk temas 18. yüzyılda sağlansa da özgün kültürlerini yakın zamana kadar koruyabilmiş olan
Rengeyiği Denesulinelerini
n doğu grubu olan Sayisi Dene halkının Kanada hükumeti tarafından 1956'da ata topraklarından zorunlu tehcire tabi tutularak kent ortamında yerleştirilmeleri, şu anda Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yabancı Diller Bölümü'nde İngilizce öğretim üyesi olarak çalışan Üstün Bilgen-Reinart ile kendisi de Fort Churchill Sayisi Dene Band'ının eski kadın şefi olan ve tehcirden bir sene önce 1955 yılında doğan Ila Bussidor'un birlikte kaleme aldıkları Night Spirits: The Story of the Relocation of the Sayisi Dene adlı kitabına da konu olmuştur. Sayisi Dene yerlilerinin tehcir sonrasında bağımsızlıklarını ve kimliklerini kaybetmeleri ve Kanada hükümetinin plansız programsız bir tarzda gerçekleştirmesi sonucu toplam nüfuslarının üçte birinin tehcir şartlarında zayıf düşerek ölmeleriyle sonuçlanmıştır. Günümüzde Manitoba'da
Rengeyiği Denesulinelerini
n iki kolu bulunur: Sayisi Dene (Tadoule Lake) ile Hoteladi (Northlands Band at Lac Brochet). Günümüzde Saskatchewan eyaletindeki Denesulinelerin sekiz bandı bulunur ve bu bandlar herbiri dörder banddan oluşan iki ana gruba ayrılırlar. Kuzey
Saskatchewan Denesulineleri
(Northern Dene of Saskatchewan ya da Dene of Athabasca Region) adını alan ve Fond Du Lac Band, Black Lake Band, Stony Rapids Band ile Hatchet Lake Band'larından oluşan ana grup Rengeyiği Denesulineleri olarak adlandırılır. Günümüzdeki gruplar Diğer Kanada Kızılderilileri gibi Denesulineler de günümüzde çoğu First Nation resmi adıyla anılan bağımsız boylar olarak gruplanırlar ve bu grupların hepsi Kanada devleti tarafından hiçbir zaman tek ad altında yasal olarak tanınmaz, herbiri ayrı ayrı tanınır ve muhatap alınır. Hakların edinimi için birlikte hareket etme adına tribal council adı verilen bir üst yapılanma gösterseler de bu yapılar siyasi ya da idari yapılar değildir ve her regional band özerk yapıya sahiptir. Bazı konseylerde farklı dilleri konuşan Kızılderili gruplar da bulunabilmektedir. Örnek olarak, Athabasca Tribal Council yapılanmasına dahil beş bağımsız gruptan dördü Denesuline iken biri (Mikisew Cree First Nation) Algonkin dillerini konuşan Krilerdir. Alberta: * Athabasca Tribal Council ** Athabasca Chipewyan First Nation (rezervler: Fort Chipewyan, Chipewyan #201, 201A, 201B, 201C, 201D, 201E, 201F, 201G, ca. 348km², nüfus: 934) ** Fort McKay First Nation (rezervler: Fort McKay #174, 174C, 174D, Namur Lake #174B, 174A, ca. 149km², nüfus: 696) ** Chipewyan Prairie First Nation (rezervler: Big Horn #144A, Cowper Lake #194A, Janvier #194, Winefred Lake #194B, ca. 31km², nüfus: 739) ** Fort McMurray First Nation (rezervler: Fort McMurray #468, Clearwater #175, Gregoire Lake #176, 176A, 176B, ca. 31km², nüfus: 632) * Tribal Chiefs Association (TCA) ** Cold Lake First Nations (rezervler: Blue Quills First Nation, Cold Lake #149, 149A, 149B, 149C, ca. 209km², nüfus: 2.482) * Akaitcho Territory Government (ATG) ** Smith's Landing First Nation (‘Thebati Dene Suhne’, Thebacha - ‘beside the rapids’, the Dene name for Fort Smith, Reserves and communities: ?ejere K'elni Kue #196I, Hokedhe Túe #196E, K'i Túe #196D, Li Dezé #196C, Thabacha Náre #196A, Thebathi #196, Tsu K'adhe Túe #196F, Tsu Nedehe Túe #196H, Tsu Túe #196G, Tthe Jere Ghaili #196B, ca. 100km², nüfus: 324) Manitoba: * Keewatin Tribal Council ** Barren Lands First Nation (Reserve: Brochet #197, ca. 43km², nüfus: 1,021) ** Northlands Dene First Nation (also known as Northlands Denesuline First Nation, Reserves and communities: Lac Brochet #197A, Sheth chok, Thuycholeeni, Thuycholeeni azé, Tthekalé nu, ca. 22km², nüfus: 1,005) ** Sayisi Dene First Nation (formerly known as ‘Duck Lake Dene’, Reserve: Churchill #1, ca. 2km², nüfus: 729) Kuzeybatı Toprakları: * Akaitcho Territory Government (ATG) ** Deninu Kue First Nation (‘Deneh-noo-kweh’ - ‘People of moose Island’, formerly known as ‘Fort Resolution Dene’, Reserve: Fort Resolution Settlement, nüfus: 843) (Sarıbıçaklar olarak bilinirler) ** Lutsel K'e Dene First Nation (Lutselk'e ‘Loot-sel-kay’ - ‘place of the Łutsel-fish’, formerly known as ‘Snowdrift Band’, Reserve: Snowdrift Settlement, nüfus: 725) (Sarıbıçaklar olarak bilinirler) ** Salt River First Nation#195 (rezervler: Fort Smith Settlement, Salt Plains #195, Salt River #195, Fitzgerald #196 (Alberta), ca. 230km², nüfus: 879) Saskatchewan: * Meadow Lake Tribal Council (MLTC) ** Buffalo River Dene Nation (located at Dillon), (the reserve is about 84km northeast of Île-à-la-Crosse, Reserve: Buffalo River Dene Nation #193, ca. 83km², nüfus: 1,234) ** Clearwater River Dene Nation (most populous reserve Clearwater River is about 24km east of La Loche, rezervler: Clearwater River Dene #222, #221, #223, La Loche Indian Settlement, ca. 95km², nüfus: 1,691) ** English River First Nation (English River First Nation is located at Patuanak, and signed under Chief William Apesis Treaty 10 in 1906, the name originates from the English River where the poplar house people ('Kés-ye-hot!ínne') inhabited the area for periods during the year, formerly the reserve was known as Grassy Narrows reserve, most families, which now reside in Patuanak, had traditionally lived down river at Primeau Lake, Knee Lake and Dipper Lake, rezervler: Patuanak, Cree Lake 192G, Porter Island 192H, Elak Dase 192A, Knee Lake 192B, Dipper Rapids 192C, Wapachewunak 192D, LaPlonge 192, ca. 200km², nüfus: 1,414) ** Birch Narrows First Nation (located at Turnor Lake, most populous Reserve #193B about 124km northeast of Île-à-la-Crosse, the reserve originated from Treaty 6 in 1906, rezervler: Churchill Lake #193A, Turnor Lake #193B, #194, ca. 30km², nüfus: 670) * Prince Albert Grand Council (PAGC) ** Black Lake Denesuline First Nation (located at Black Lake, most populous reserve Chicken #224 about ca. 170km southeast of Uranium City, formerly known as ‘Stony Rapids Band’, rezervler: Chicken #224, #225, #226, ca. 322km², nüfus: 1,984) ** Hatchet Lake Denesuline First Nation (also known as Lac la Hache Denesuline First Nation, located at Wollaston Lake, ca 354km north of Flin Flon, Reserve: Lac la Hache #220, ca. 110km², nüfus: 1,607) ** Fond du Lac Denesuline First Nation (located at Fond-du-Lac, most populous reserve Fond Du Lac#227 east of Athabasca Gölü, rezervler: Fond Du Lac #227, #228, #229, #231, #232, #233, ca. 368km², nüfus: 1,805)
Saskatchewan Denesulineleri
Denesulineler Saskatchewan eyaletindeki beş Kızılderili (Saskatchewan Kızılderilileri) halkından birisi olup kuzeyde yer alırlar ve bu eyaletteki tek Atabask grubudur. Eyaletteki bütün Kızılderililerle birlikte haklarını aramak üzere Federation of Saskatchewan Indian Nations adlı federasyona dahil olmuşlardır. Bu eyalette günümüzde daha çok Dene adı tercih edilse de Denesuline adı da kullanılır. Herbiri dörder kabileden (band) oluşan iki bölgesel grup olarak sınıflandırılır: # Kuzey
Saskatchewan Denesulineleri
(Northern Dene of Saskatchewan ya da Dene of Athabasca Region) : Kuzey Athabasca Havzası'nda (Athabasca Basin) batıda Athabasca Gölü'nden doğuda Hatchet Gölü'ne kadarki alanda yaşarlar. Fond Du Lac, Black Lake ve Stony Rapids kabileleri Kuzeybatı Toprakları sınırına yakın, Hatchet Lake kabilesi ise daha doğu ve güneydedir. Dört band olan bu Denesulinelere topluca Rengeyiği Yiyenler (Caribou Eaters) anlamında etthén heldélį Dené adı da verilir. ## Fond Du Lac Band (Ganį kóp) ## Black Lake Band (Tazen Tuwé) ## Stony Rapids Band (Deschaghe) ## Hatchet Lake Band ya da Lac La Hache Band (Tthęł tuwé) # Kuzeybatı
Saskatchewan Denesulineleri
(Northwest Dene of Saskatchewan ya da Dene of Churchill River Region) : Churchill Nehri havzasının kuzeybatısında dört band olan yaşarlar. ## Buffalo River Band (Ejeredesche) ## English River Band (Beghąnįch’ere) ## Birch Narrows Band (Tatthįka Tuwé) ## Clearwater River Band (Tthįtél haze tuwé) Bu sekiz kabilenin (band) yedisi Kızılderili rezervinde yaşarken birisi (Stony Rapids) için rezerv kurulmamıştır. Dil olarak Denesulinecenin iki ana lehçesi de görülür. Yedi kabilenin hepsi T lehçesi (“t” dialect) konuşurken, yalnızca birisi (Fond Du Lac) Kuzeybatı Toprakları'ndaki Snowdrift Deneleri gibi K lehçesi (“k” dialect) konuşur. Geniş araziye yayıldıklarından bu iki bölgesel grubun (Kuzey ve Kuzeybatı) lehçelerinde telaffuz ve kelime tanımında farklılıklar olabiliyor. Saskatchewan Denesuline kabileleri farklı zamanlarda Beyazların hükumetiyle numaralı antlaşmalardan ikisine imza atmışlardır: 1899 yılında imzalanan Treaty 8 (Fond du Lac, Black Lake, Clearwater River) ile 1906 yılında imzalanan Treaty 10 (Hatchet Lake, Buffalo River, English River, Birch Narrows).
Saskatchewan Denesulineleri
nin en önemli av hayvanı çorak rengeyiği (Rangifer tarandus groenlandicus) alt türünden rengeyiğidir ve bunu Batı Kanada sığını (Alces alces andersoni) alt türünden sığın izler. Rengeyiği yalnızca en büyük ekonomik kaynak değildir, aynı zamanda Denesulineler için sosyal örgütlenme, bölgecilik ve yaşam biçimi açısından da önemlidir. Diğer büyük memeli hayvan ise eskiden bölgede bolca bulunan, bugünse kalmayan orman bizonu (Bison bison athabascae) alt türünden Amerika bizonudur. Kürk hayvanları arasında kunduz, misk sıçanı, sincap, sansar, Amerika vizonu, gelincik, tilki, tavşan ve Kuzey Amerika su samuru çok sık bulunurken, boz kurt, Kanada vaşağı, Kutup porsuğu ve ayı günümüzde nadiren görülür. Günümüzde geleneksel çay dansı (tea dance) hala sosyal toplantıların bir parçasıdır ve bir günlük uygulanır. Rengeyiği derisinden yapılan davullar günümüzde de popülerdir. Bibliyografya * Athabasca Chipewyan First Nation. Footprints on the Land: Tracing the Path of the Athabasca Chipewyan First Nation. Fort Chipewyan, Alta: Athabasca Chipewyan First Nation, 2003. ISBN 0-9733293-0-0 * Birket-Smith, Kaj. Contributions to Chipewyan Ethnology. Copenhagen: Gyldendal, 1930. * Bone, Robert M., Earl N. Shannon, and Stewart Raby. The Chipewyan of the Stony Rapids Region; A Study of Their Changing World with Special Attention Focused Upon Caribou. Mawdsley memoir, 1. Saskatoon: Institute for Northern Studies, University of Saskatchewan, 1973. ISBN 0-88880-003-7 *Bussidor, Ila, Usten Bilgen-Reinart. "Night Spirits: The Story of the Relocation of the Sayisi Dene." University of Manitoba Press, March 16, 2000. (Memoir of a Dene Woman's experiences in Churchill, Manitoba.) * Clayton-Gouthro, Cecile M. Patterns in Transition: Moccasin Production and Ornamentation of the Janvier Band Chipewyan. Mercury series. Hull, Quebec: Canadian Museum of Civilization, 1994. ISBN 0-660-14023-3 * Cook, Eung-Do. 2006. The Patterns of Consonantal Acquisition and Change in Chipewyan (Dene Suline). International Journal of American Linguistics. 72, no. 2: 236. * Dramer, Kim, and Frank W. Porter. The Chipewyan. New York: Chelsea House, 1996. ISBN 1-55546-139-5 * Elford, Leon W., and Marjorie Elford. English-Chipewyan Dictionary. Prince Albert, Sask: Northern Canada Evangelical Mission, 1981. * Goddard, Pliny Earle. Texts and Analysis of Cold Lake Dialect, Chipewyan. Anthropological papers of the American Museum of Natural History, v. 10, pt. 1-2. New York: Published by order of the Trustees the American Museum of Natural History, 1912. * Grant, J. C. Boileau. Anthropometry of the Chipewyan and Cree Indians of the Neighbourhood of Lake Athabaska. Ottawa: F.A. Acland, printer, 1930. * Human Relations Area Files, inc. Chipewyan ND07. EHRAF collection of ethnography. New Haven, Conn: Human Relations Area Files, 2001. * Irimoto, Takashi. Chipewyan Ecology: Group Structure and Caribou Hunting System. Senri ethnological studies, no. 8. Suita, Osaka, Japan: National Museum of Ethnology, 1981. * Irimoto, Tokashi (1981), Ecological anthropology of the caribou-eater Chipewyan of the Wollaston Lake region of northern Saskatchewan, National Library of Canada, 1981. Thesis (Ph. D.), Simon Fraser University, 1980 * Li, Fang-kuei, and Ronald Scollon. Chipewyan Texts. Nankang, Taipei: Institute of History and Philology, Academia Sinica, 1976. * Lowie, Robert Harry. Chipewyan Tales. New York: The Trustees, 1912. * Paul, Simon. Introductory Chipewyan: Basic Vocabulary. Saskatoon: Indian and Northern Education, University of Saskatchewan, 1972. * Scollon, Ronald, and Suzanne B. K. Scollon. Linguistic Convergence: An Ethnography of Speaking at Fort Chipewyan, Alberta. New York: Academic Press, 1979. ISBN 0-12-633380-7 * Shapiro, Harry L. The Alaskan Eskimo; A Study of the Relationship between the Eskimo and the Chipewyan Indians of Central Canada. New York: American Museum of Natural History, 1931. * Sharp, Henry S. Chipewyan Marriage. Mercury series. Ottawa: National Museum of Canada, 1979. * Sharp, Henry S. The Transformation of Bigfoot: Maleness, Power, and Belief Among the Chipewyan. Smithsonian series in ethnographic inquiry. Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press, 1988. ISBN 0-87474-848-8 * VanStone, James W. The Changing Culture of the Snowdrift Chipewyan. Ottawa: Printer, 1965. * Wilhelm, Andrea. Telicity and Durativity: A Study of Aspect in Dëne Sųłiné (Chipewyan) and German. New York: Routledge, 2007. ISBN 0-415-97645-6 Dış bağlantılar * Chipewyan Prairie Dene First Nation * Athabasca Tribal Council (The Athabasca Tribal Council represents the interests of five First Nations of North Eastern Alberta. The Athabasca Chipewyan First Nation, Chipewyan Prairie First Nation, Fort McKay First Nation, Fort McMurray No. 468 First Nation, and Mikisew Cree First Nation are comprised of more than 5,000 Cree and Dene people)
