Türkçe Bilgi: Ebu'l Gazi Bahadır Han

Ebu'l Gazi Bahadır Han Harezm Özbek hanlarından bir hükümdar ve tarihçi. Babası Arab Muhammed Han, Harezm Özbek hanlarının ceddi olan Yad-gar Hanın dördüncü batından torunudur. 1603’te Rus Kazaklarının Urgenç’e hücum ve babasının tarafından imhaları hadisesinden 40 gün sonra doğmuş ve bu gaza dolayısıyle “Ebü’l-Gazi” ismi verilmiştir.

Arab Muhammed Han önce Urgenç’i, sonra da Hive’yi başşehir yaptı. Oğlu Ebü’l- Gazi’yi Harezm’de Kat valiliğine tayin etti. 1620 başlarında Hanın oğulları Habeş ve İlbars, babalarına isyan ettiler. Ebü’l-Gazi yaptığı savaşlarda fevkalade kahramanlık gösterdi ise de, babasının yakalanarak gözlerine mil çekilmesine engel olamadı. Bu hadise üzerine Ebü’l-Gazi, Buhara hanı İmam Kuli Hana sığınarak iki yıl yanında kaldı.

Şah Abbas’a sığınan Arab Muhammed Hanın büyük oğlu İsfendiyar Han, babasının yerine Harezm Hanlığına geçince, 1623’te Urgenç’i has olarak Ebü’l-Gazi’ye verdi. Burada üç sene kalan Ebü’l-Gazi, Harezm’e tek başına hakim olmak niyetinde olduğundan, ağabeyi ile harbe girişti. Fakat muvaffak olamayarak 1626’da Kazakistan’a gidip üç ay kaldı. Daha sonra Taşkent hanının daveti üzerine Taşkent’e gitti ve iki sene orada misafir kaldı. Buradan tekrar Buhara hükümdarı İmam Kuli Han’ın ülkesine giderek, ordu toplamaya başladı. Ağabeyinin bir seferde olmasından faydalanarak Hive Kalesini ele geçirdi. Fakat İsfendiyar Han, ordusu ile gelince mukavemet edemedi ve yakalanarak Safevilerin elinde bulunan Yurd’a gönderildi. Oradan İsfahan’a geçen Ebü’l- Gazi, İran’da iken Şah tarafından hüsnü kabul gördüğünü, kendisine dirlik olarak maaş bağlandığını ve on yıl orada kaldığını kendi tarihinde anlatır. Tarihe büyük bir ilgisi olan Ebü’l-Gazi, gittiği yerlerin tarihini tedkik ettiği gibi, İsfahan’da iken de, Türk tarihi üzerine yazılmış Fars kaynaklarını tedkik etme imkanını bulmuştu.

Ebü’l-Gazi, İsfahan’dan kaçarak, önce Ersari Türkmenleri, sonra Balhan’daki Teke Türkmenlerinin yanına gitti. 1642’de ağabey İsfendiyar Hanın ölümü ile boşalan Harezm Hanlığına 1643 yılında çıkıp, Hive’yi kendine merkez edindi. 21 sene hanlık yapan Ebü’l-Gazi, en çok Türkmenlerle mücadele etmiştir. Ayrıca komşuları olan Buhara Özbek hanlarının yurtlarına da birkaç defa akın düzenliyerek yağma etti.

Ebü’l-Gazi’nin, 16 yaşında devlet idaresi işlerine başlayıncaya kadar Urgenç’te geçirdiği gençliğinde ve İran’daki hayatında ciddi surette ilim tahsil ettiği, güzel Arapça ve Farsça bildiği, bu dillerden yaptığı tercümelerden anlaşılmaktadır. İki mühim eser bırakmıştır. Bunlardan biri 1659’da yazdığı Şecere-i Terakime, diğeri 1663’te ölmesi ile yarım kalan ve vasiyeti üzerine oğlu Enuşe tarafından ikmal edilen Şecere-i Türk’tür. İlk eserini, Reşideddin’in tarihinden aldığı Oğuzname’yi, Türkmenler arasında ele geçirdiği diğer 20 kadar Oğuzname rivayetleri ile karşılaştırarak tasnif etmiştir. Eser, Rus müsteşriki Tumansky tarafından 1892’de Aşkaabad’da Rusça olarak ve 1937’de Türk Dil Kurumu tarafından Çağataycası faksimile olarak neşredilmiştir.

Şecere-i Türk ise, 15. yüzyılın ikinci yarısından başlayıp Harezm’de hükümet süren Yad-garoğlu Şıban-Özbek hanlarının tarihini ve ensabını (soyunu)tesbit maksadıyle kaleme alınmış ve bu sülalenin 1663’e kadar ki tarihi için esas menba olmuştur. Bu eser, Türk ve Moğol tarihine ait bilinen ilk kaynak olduğundan, yalnız Özbek hanları tarihi için değil, aynı zamanda Moğol ve Türk tarihi için başlıca kaynak telakki olunmuştur. Eseri batıya ilk kez tanıtan; Poltava Savaşından sonra Ruslar tarafından Sibirya’ya sürülen İsveçli subay Tabbert’tir. Eser Moğol Hanedanı ve kabilelerin tarihini belirten en iyi kaynaklardan biri olarak tanınmıştır. Kont Estralenburg tarafından Almanca’ya tercüme olunmuş, Fransızca tercümesi de 1726’da Leiden’de basılmış ve yayınlanmıştır.

Kaynak: Rehber Ansiklopedisi

Ebu'l Gazi Bahadır Han

Hive Hanlar listesi

Bahadır

Muinü'l-Mürid

Kınık Boyu

Şecere-i Türkî

Efrasiyab

Ergenekon Destanı

Cengiz han