Türkçe Bilgi: İldenizliler

Âzerbaycan’da Irak Selçukluları Devletine tabi olarak kurulan Atabegler sülalesi (1141-1225). Sülaleye, kurucusunun adıyla İldenizliler denildiği gibi, Âzerbaycan Atabegleri de denilmektedir.

Kıpçak Türklerinden olan Şemseddin İldeniz, Irak Selçuklu Sultanı Mes’ud (1134-1152), Karabağ (Arran) valisiyken Gürcülere karşı başarılı savaşlar yaptı. Sultan da onu, kardeşi ve selefi Sultan İkinci Tuğrul (1132-1134)un dul hanımı Mü’mine Hatun ile evlendirdi. İldeniz, Sultan Mes’ud’un ölümüyle çıkan taht kavgalarına karıştı. Üvey oğlu Arslan-Şah’ı tahta oturttu (1161). Kendisi de atabeg ünvanıyla hakimiyeti ele geçirdi.

İldeniz’in ölümü üzerine yerine oğlu Nusreddin Cihan Pehlivan atabeg oldu (1175). Arslan-Şah’ın sultanlığı sembolik olarak devam etti. Cihan Pehlivan, Arslan-Şah’ın ölümü üzerine oğlu Üçüncü Tuğrul’u tahta geçirdi. Fars, Huzistan, Musul, Ahlat ve Erzurum’da Sultan Üçüncü Tuğrul adına hutbe okundu. Atabeg Pehlivan, Selahaddin-i Eyyubi karşısında, Musul hakimiyetini elinden çıkardı. Cihan Pehlivan’ın ölümü üzerine kardeşi Kızıl Arslan atabeg oldu. Kızıl Arslan, Sultan Üçüncü Tuğrul’a karşı mücadele etti. Hatta bir ara Üçüncü Tuğrul’u haps ve kendi sultanlığını da ilan etti. Fakat 1191 yılında öldürüldü. Yerine Cihan Pehlivan’ın oğlu Kutlug İnanç atabeg oldu. Kardeşi Ebu Bekr ile Sultan Tuğrul’a karşı yaptığı saltanat mücadelesini Harezmşah Tekiş’in yardımı ile kazandı. Tuğrul’u bertaraf etti. Irak Selçuklu Devletinin yıkılmasından (1194) sonra Harezmşah Tekiş, Kutluğ İnanç’ı Cibal valisi tayin etti. Fakat Abbasi halifesi Nasır’la işbirliği yaparak Harezmşah yönetimindeki Hemedan’a saldırdı (1195). Ancak, bir sene sonra Harezmşahlılar tarafından öldürüldü. Yerine kardeşi Ebu Bekr geçti. Kardeşi Özbek’le birlikte Harezmşahlılara ve Gürcülere karşı mücadele etti. Meraga’yı aldıktan sonra öldü (1210). Yerine geçen kardeşi Özbek, Harezmşah Sultanı Muhammed’e tabi oldu. Moğollar, Tebriz surları önünde görünmeleri üzerine, fidye vererek kurtuldu (1221).

Moğolların ikinci gelişinde Özbek, şehri terk etti. Halk fidye vererek Moğollarla anlaştı(1222). Özbek, Harezmşahlılara yenildi (1223). Moğollara 1224’te ağır bir haraç daha verdi. Harezmşahlı esirleri de Moğollara teslim etti. Celaleddin Harezmşah’a karşı Gürcülerle işbirliği yaptı. Harezmşah da gelip Tebriz’i aldı (1225). Özbek, Nahcivan civarındaki Alıncak Kalesinde öldü. Yerine sağır ve dilsiz olan oğlu Kızıl Arslan Hamuş geçti. Hamuş, Celaleddin Harezmşah’a giderek itaatini bildirdi (1228). Alamut Seferine katıldı. Bu seferden bir ay kadar sonra Kızıl Arslan’ın ölümüyle hanedan sona erdi.

İldenizlilerin saray çevresinde, Nizami, Şirvanlı Hakani, Şirvanlı Feleki ve Kıvami gibi şairler yetişti. Atabeğ İldeniz, Hemedan’da türbe ve medrese yaptırdı. Ebu Bekr, alimleri severdi. Cami ve medrese inşa ettirdi. Atabeğ Özbek, Tebriz’de bir köşk yaptırmıştı. Mü’mine Hatun adına Nahcivan’da inşa edilen türbe, bu hanedana ait mimari eserlerin en güzel örneklerinden biridir.

İldenizliler Hükümdarları

Tahta Geçişi

Şemseddin İldeniz1137 (H.531)

Nusreddin Cihan Pehlivan1175 (H.570)

Muzafferüddin Kızıl Arslan1186 (H.581)

Kutluğ İnanç1191 (H.587)

Nusreddin Ebu Bekr1195 (H.591)

Özbek1210 (H.607)

Kızıl Arslan1225 (H.622)

Harezmşahların istilası1228 (H.625)

İldenizliler

şeki

1175

Selçuklu hanedanı

Irak Selçukluları

Gence

Piştekinliler

Leylâ ile Mecnun

Ferhat ile Şirin