ikonuna tıklayınız.
kabil
Türkçe kabil kelimesinin İngilizce karşılığı.[Kâbil] n. Kabul
Kabil nehrinin kıyısında ve Hindukuş dağlarının güneyinden Hindistana giden yol üzerinde, kurulmuş olup milattan önce 1500lü yıllardan itibaren varlığı bilinmektedir. Deniz seviyesinden yüksekliği 1798 metredir. 160 km. doğusunda yer alan ve içinde Pakistan sınır kapısı bulunan Hayber Geçidini kontrolü altında tutması stratejik önemini arttırır. Türkçede "Kabil" telaffuzuyla söylenen ismin aslı "Kabül" olup Hinduların kutsal kitaplarından Rig-Vedada "Kubha", Batlamyusun Kitabül-Coğrafyasmöa "Kophen nehri kenarında Kabolitlerin Kaboura şehri" ve Çin seyahatnamelerinde "Kao-fu" şekillerinde geçer. Arap kaynaklarında adına ilk defa Cahiliye dönemi şiirlerinde Türklerle Özdeşleşmiş olarak (Türkve Kabul) "dünyanın en kuzeyindeki ülke" anlamında rastlanır.
632de Kabile gelen Çinli seyyah Hiuen-Tsang burada 100 Budist manastırı ve 6000 rahibin bulunduğundan bahsetmektedir. 630da Göktürk Devletini yıkan Çinlilerin batıya doğru ilerlemesi Arap fetihleri karşısında durduysa da baskılardan kaçan Türklerden bir kısmı VII. yüzyılın ortalarında Afganistan topraklarına, bu arada Kabil ve çevresine yerleşti. O dönemde bölgeye hakim olan Kuşan kralı, burayı müslümanlara karşı korumak için şehrin iki tarafındaki Şirdervaze ve Âsa-mayi tepelerine birer kale yaptırdı. Kabilde Kuşan Devletinin ve arkasından hüküm süren Kabilşahiler hanedanının yıkılmasından sonra Türkşahiler dönemi başladı. Müslümanlar, ilk defa Halife Muaviye zamanında Sicistan (Sistan) Valisi Abdurrahman b. Semüre ve Rebf b. Zi-yad kumandasında Kabile kadar ilerlediler (44/664) ve bölgeyi yağma edip Türk-şahi hükümdarını ve mahalli yöneticileri haraca bağladılar. Halife Abdülmelik döneminde Irak Valisi Haccac b. Yusuf 78 (697) yılında fetih amacıyla İbn Ebu Bekreyi bölgeye gönderdiyse de başarı ka-zanılamadı ve ağır kayıplar verildi; Haccacın 95te (714) vefatı üzerine de Türkşahiler haraç vermekten vazgeçtiler. Hu-meyd b. Kahtabe. Horasan valiliği sırasında Kabile bir sefer düzenlediği gibi Horasan Valisi FazI b. Yahya el-Bermeki de Halife Harunürreşid zamanında iki defa Afganistan üzerine gönderildi ve bazı toprakları ele geçirildi. Fazl b. Yahya tarafından gönderilen İbrahim b. Cibrail 179da (795) Zabülistani aldı ve Kabile girdi; bunun üzerine Kabilde oturan Türkşahi hükümdarı müslüman oldu ve 1.5 milyon dirhem haraç vermeyi kabul etti. Müslümanların Kabil ve civarında tam hakimiyet kurmaları Sicistandaki Saffariler dönemine rastlar. Kabilin İslamlaşması İse Samanilerin Horasan valileri Alp Tegin (ö. 963) ve SebükTegin (ö. 997) dönemlerinde başlayıp Gazneli Mahmud zamanında tamamlanmıştır. Müslüman tarihçilerin eserlerinde, uzun süre buradan Bağdata gönderilen filler ve putperest köleler hakkında çeşitli bilgiler bulunmaktadır.
Ancak IX ve X. yüzyıl tarihçileri tarafından Kabil hakkında verilen bilgiler genellikle bölgeyi görmedikleri için gerçekleri tam ifade etmemektedir; fakat müslüman tüccarların Hindistanın ticaret mallarını Kabildeki pazarlardan aldıkları doğrudur.
Arapların Kabil önlerine geldiği ilk zamanlardan sonra aradan geçen yaklaşık iki asır içerisinde şehirdeki Budizm yerini, bölgeye hakim olan Hint asıllı hanedanlar sebebiyle güçlenen Hinduizme bırakmıştı. Gazneliler döneminin başlarında önemini koruyan Kabilde müslüman-larla Hindular birlikte yaşıyorlardı ve burada birçok putperest tapınağı bulunuyordu. Biruniye göre de şehirde Türklerden Şahiyye (Türkşahi) denen toplulukla Hindular yaşamaktaydı.
Gurlular zamanında on idari bölgeden biri olan Kabil, Gazneve Firuzkuh gibi önemli merkezlerin yanında fazla gelişemedi; Cengiz Hanın saldırısı ile de harabeye döndü. İbn Battuta (ö. 770/1368-69), ziyareti sırasında buranın eski önemini kaybetmiş ve köy görünümü almış olduğunu belirtmektedir. Timur, Hindistan seferi sırasında Kabilin etrafında tarıma elverişli arazilerde yaşayan köylüler için su kanalı açtırdı ve torunu Pir Muhammed uzun süre burada vali olarak bulundu. 865-907 (1461 -1502) yılları arasında Kabilde hüküm süren Ebu Said Mirza Hanın oğlu Uluğ Bey de bahçeler, çeşmeler ve su kanalları inşa ettirdi. 0 dönemde şehirde Türk, Arap, Şart ve Tacikler yaşamaktaydı. Uluğ Beyin ölümünden sonra Kabil Argun hanedanından Muhammed Mukim Hanın, 910da da (1504) Babürün eline geçti. Babür burayı, Orta Asyadan Hindukuşu aşan ticaret yolları ve Hindistana yapılan askeri seferler İçin önemli bir konuma sahip bulunması sebebiyle olduğu kadar havası ve çevresindeki güzelliklerden dolayı da beğenerek kurduğu devlete başşehir yapmıştı. Babürün Kabili ele geçirmesi şehrin tarihinde önemli bir dönüm noktasıdır ve bu konu onun hatıralarında ayrıntılarıyla yer almaktadır. O dönemde Herat, İsfahan, Tebriz, Bağdat, Delhi, Bengal, Semerkant, Buhara, Fergana ve Kaşgardan her yıl toplam 20.000 civarında devenin katıldığı kervanlar Kabil pazarına uğramaktaydı. Böylece Kabil Hindistan, Çin, Orta Asya ve İrandan getirilen ticaret mallarının satıldığı bir pazar haline gelmişti. Babürün Hindistanı fethedip Agraya yerleşmesinden sonra oğulları Hümayun ve Kamran Mirza burada valilik yaptılar. 1530da Agrada ölen Babür geçici olarak orada defnedildi ve altı ay sonra naaşı Kabile getirilip burada gömüldü. Babürden sonra tahta geçen Hümayun, kardeşi Kamran Mirzaya verdiği Kabildeki hakimiyetini tahtıyla birlikte kaybettiyse de İran şahının yardımıyla durumunu düzeltince tahtını geri aldı.
Afşarlıların ilk hükümdarı Nadir Şah, İrandan Hindistan seferine çıktığında 1151de (1738) Kabili Babürlülerden alarak topraklarına kattıysa da 1160ta (1747) öldürülmesinden sonra şehri Mazenderan Valisi Ahmed Şah Dürrani ele geçirdi. 1187de (1773) Ahmed Şahın yerini alan oğlu Timur Şah, Kuzey Hindistanı Kandehardan idare edemeyeceğini anlayıp iki yıl sonra Kabili başşehir yaptı. 1793te onun ölümünün ardından beş oğlu arasında taht mücadelesinin yaşandığı Kabilde sırasıyla oğullarından Zaman Şah, Mahmud Şah ve Şücaülmülk tahta çıktılar. Mahmud Şahın ikinci saltanatı döneminde İsyan eden eski Huzistan Valisi Dost Muhammed Barakzay Kabili ele geçirdi (1819). Böylece Sadozay ve Barakzay (Muhammedzay) aileleri arasında bir iktidar mücadelesi başladı. Bu sırada İngilizler Afganistan bölgesine de el attılar. Gelişen olaylar I. Afgan-İngilizsavaşının çıkmasına yol açtı ve 1839da İngiliz-Hint ordusu Kabili işgal ederek Şücaülmülkü tahta çıkardı; Dost Muhammed de Buharaya kaçtı. 1841 de Kabilden çeKilen İngiliz ordusunu Dost Muhammedin oğlu EkberŞah Kabil Boğazında pusuya düşürerek imha etti; şehirde ayaklanan halk da Şöcaülmülkü öldürdü. Bunun üzerine General Pollock kumandasında Afganistana gönderilen bir İngiliz ordusu Kabile girdi ve şehri yakıp yıkarak 70.000 kişiyi katletti (1842). Ertesi yıl iktidarı yeniden ele geçiren Dost Muhammed ülkenin birliğini sağlama çabasında olduğundan Kabilde fazla oturmadı. Onun ölümünün ardından oğulları arasında başlayan taht kavgası sebebiyle başşehirde yönetimin birkaç defa el değiştirmesinin dışında önemli bir olay yaşanmadı. 1879da Dost Muhammedin torunu Muhammed Yakubun İngilizlerin himayesinde tahta geçmesi üzerine halkisyan etti ve çıkan karışıklıkta Kabile gelen İngiliz heyeti mensupları öldürüldü. Bunun üzerine çıkan II. Afgan-İngiliz savaşında İngilizler tarafından bütün idari binalarla sarayın da bulunduğu Balahisar yıkıldı ve şehir harabeye çevrildi. Ertesi yıl yine İngilizlerin desteklediği Abdurrahman Han tahta çıkınca Afganistan genelinde ilk defa bütünlük sağlandı ve yıkılan hisar yeniden yapıldı. Kabile Arg Kalesi ile birkaç saray yaptıran Abdurrahman Hanın yerine geçen oğlu Habibullah Han zamanında (1901 -1919) birçok bina inşa edildi ve şehre elektrik getirildi. 1919da tahta geçen onun oğlu Emanullah Han, İngiliz-lere karşı verdiği mücadeleden sonra 1924te ülkenin bağımsızlığını elde etti ve kapılarını dış dünyaya açtı. Emanullah Han, Kabilin 8 km. kuzeybatısındaki Çardih vadisine, planlan Fransız ve Alman mimarlar tarafından çizilen Darülemanadını verdiği yeni bir taht merkezi kurdu. 1928de Kabili kısa bir müddet ele geçiren Saka Habibuliah döneminde buraya Darülhabibullah ve onu deviren Nadir Han zamanında Darülfünun denildiyse de bugün Navey Kabul {Yeni Kabil) diye bilinmektedir. Burada Kabil Üniversitesi, kemikleri Türkiyeden getirilen Cemaled-din-i Efganinin mezarı, Cami-i İdgah ve yıllarca Kabilde çalışan bir Türk doktorunun adını taşıyan Rıfkı Sanatoryumu bulunmaktadır. Kabilin tarihi eserleri arasında, Bağ-ı Babür ve içindeki Babürün türbesiyle Şah Cihanm bu türbeyle birlikte karşısına aynı yıl Belhi ele geçirmesinin şerefine yaptırdığı küçük mermer cami, Babürün inşa, Evrengzibin tamir ettirdiği Mescid-i Ulya ile Mescid-i Pul-ı Hiş-ti ve Dürrani hanedanından Timur Şahın türbesi en önde gelenlerdir. Kabil, Pakistan sınırına olan yakınlığı sebebiyle Afganistanın en büyük ihracat ve ithalat merkezi halini almıştır. Tarih boyunca dokumacılık, deri işçiliği ve kuyumculuğun geliştiği Kabilde Abdurrahman Han zamanında silah fabrikası, Habibullah Han zamanında yünlü kumaş fabrikası faaliyete geçmiş, daha sonra da darphane ve matbaa ile kundura ve kibrit fabrikaları açılmıştır. Kabilde ilk açılan okullar Harbiye, lise seviyesinde Habibiya (1918), Mekteb-i Mahruse adlı kız mektebi (1920), Fransız Öğretmenler tarafından eğitim verilen Emaniye Lisesi (1922, yeni adı İstiklal), Alman Öğretmenlerin ders verdiği Emani Lisesi (1924, yeni adı Necat) ve Gazi Lisesi ile (1927) güzel sanatlar, posta-telgraf ve diğer meslek liseleridir. 1928 yılında Saka Habibullahın altı aylık döneminde bütün okullar kapatıldıysa da bunlar Nadir Han zamanında yeniden açıldı. Hocaları Türkiyeden gönderilen yeni bir Harbiye Mektebi ile yine birkaç Türk profesörünün görev yaptığı Tıp Fakültesinin eğitime başlamasıyla Kabil Oniversitesinin 1933te temelleri atıldı. Bu üniversite 1970-1980 arasında bölgedeki en önemli yüksek öğrenim kurumu iken 1992den 2001 yılına kadar kapalı kaldı.
1979da Sovyetler Birliği tarafından Afganistanı işgal etmek için gönderilen ilk askeri birlikler hava yoluyla Kabile indirildi. Sovyet askerlerinin geri çekildiği 1989 yılından 1992ye kadar kurulan hükümetler uzun ömürlü olmadı. 1992-1996 yılları arasında ülke genelinde devam eden iç savaş sonucunda Kabil ve civan, Pakistana göç eden Afgan göçmenlerinin orada yetişen çocuklarının kurduğu Taliban adlı hareketin eline geçti; halen de (2001) onların hükümet merkezidir. 11 Eylül 2001 tarihinde Washington ve New York kentlerine yapılan terörist saldırının ardından Amerika Birleşik Dev-letlerinin 7 Ekim 2001de Afganistana karşı başlattığı askeri harekat sırasında diğer bazı şehirler yanında Kabilin de özellikle çevresi ağır bombardımana maruz kaldı.
Eski kısımları Kabil ırmağının sağ yakasında, daha yeni kesimleri ırmağın sol yakasında bulunan Kabil şehrinin nüfusu 1992 yılında 1.400.000 kadardı.