XIX. yüzyıl ortalarına değin notalamaya pek önem verilmediği için, bu alana giren pek çok yapıt unutulup yok olmuştur. Herhangi bir dönemde notaya alınarak günümüze ulaşabilenlerin sayısı, XV. yüzyıldan XVIII. yüzyılın sonuna dek bestelenenler, yaklaşık 3000, XIX. yüzyılda üretilenler ise yaklaşık 5000 kadar olmak üzere, toplam 8000 kadardır. Makam, usul, biçim, seslendirme araçları ve yöntemleri bakımından, kökü çok eski dönemlere giden, kendine özgü birtakım kurallar çerçevesinde oluşan bu eserlere, XX. yüzyılın ilk çeyreğinde üretilen bir bölüm eser daha eklenebilir. O tarihten günümüze değin “Türk Sanat Müziği veya Klasik Türk Müziği” başlığı altında üretilmeye devam edilen ve giderek popüler formlara dönüşmeye başlayan müzik ise, Osmanlı müziğinin günümüz normlarına dönüşmüş uzantısı sayılabilir.
Osmanlı Müziği bir sentezdir. Tarihin bir çok zenginliğini içinde taşır. Türklerle birlikte yaşayan Bizans, Rum, Acem, Arap, Yahudi, Ermeni gibi azınlıklarca da paylaşılarak birlikte oluşturulmuş ve Osmanlı Saray okulunda, Enderun'da en parlak devrine erişmiştir. Bu sistemi kullanan hiçbir ülke Osmanlının ulaştığı sanatsal seviyeye erişememiştir.
Osmanlı Müziği, “makam birliği” esasına dayanan “Fasıl” düzeni içinde oluşturulmuş ve seslendirilmiştir.
Fasıl : Aynı makamda bestelenmiş eserlerin, belli bir düzene göre sıralanarak yapılan dinletisidir. Tam bir Fasılda, hem ses ve hem de saz eserleri yer alır. Fasıl oluşturulurken eserlerin aynı makamda olması temel alınır ve tür ile şekillerine göre de belli bir sıralama yapılır. Bir makama ait fasılın oluşabilmesi için genellikle iki “Beste” ve iki “Semai” bestelenmiş olmalıdır. Bunlar sözlü eserlerdir. Besteler “Murabba” ya da “Nakış” formundadır. Bir “Gazel”in iki beyiti üzerine bestelenen Murabba'lar “Terennüm”lü ya da “Terennüm”süz olabilir. Eserlerin güftesini oluşturan şiirin dizeleri dışında, usule uygun, “ten, tenen, tenenen, ten nen ni” v.b. gibi anlamsız ya da “canım, ömrüm” v.b. gibi anlamlı sözcüklerle oluşturulan ezgilere “Terennüm” denir. Şiirin 1.,2. ve 4. dizeleri aynı ezgiye bağlanmıştır. 3. dizenin ezgisi ise farklıdır ve “Miyan Hane” adını taşıyan bu bölümde, genellikle makam geçkisi ya da genişlemesi yapılır. Terennümlü Murabba'larda her dizeden sonra terennüme geçilir. Miyan Hane'nin Terennümü farklı olabilir. Nakış'larda ise iki dize, birbirine bağlı bestelenir ve ardından, uzun bir Terennüm'e geçilir.
Murabba ya da Nakış'larla aynı yapıda olan fakat “Semai usulle” ile bestelenen sözlü Semailerin ilki “Ağır”, ikincisi “Yürük Semai” dir. Fasılda bunlara “Kar”, “Şarkı” gibi sözlü eserler, “Taksim”, “Peşrev”, “Saz Semaisi”, “Oyun Havası” gibi saz eserleri katılabilir. Böylece tam bir fasıl yapısı şu şekli alır :
a) Herhangi bir sazla yapılan giriş Taksim'i,
b) Peşrev,
c) Birinci Beste veya Kar,
d) İkinci Beste,
e) Ağır Semai,
f) Şarkılar (Büyük usullü ve ağır karakterliden küçük usullü ve hızlıya doğru sıralanır),
g) Yürük Semai,
h) Saz Semaisi.
“Kar”, “Terennüm” öğesine geniş yer veren, büyük ustalık gerektiren bir sözlü eser türü olup, en gelişmiş biçimlerden biridir. “Şarkı”lar ise edebiyatımızda, halk türkülerinin etkisiyle ortaya çıkmış bir formdur. Şarkılar, dizelerden oluşur ve dizelerin sayısına göre değişik adlar alır. Küçük usullerle bestelenir ve çok farklı yapılarda olabilir. Özellikle XIX. yüzyıldan sonra büyük ilgi görmüş ve öteki sözlü eser formlarını gölgede bırakmıştır. XX. yüzyılda ise, iyiden iyiye öne çıkmış, alışılmış yapıların dışına taşarak, “Fantezi” türüne dönüşmüş ve giderek popülerlermiş, başarılı pek az örneğin dışında, geleneksel sanat müziği alanındaki sığlaşmaya da bir ölçüde yol açmıştır.
Osmanlı Müziğinde kullanılan saz eseri formlarından başlıcaları şunlardır :
Peşrev : Genellikle “Darb-ı Fetih”, “Sakil”, “Muhammes”, “Devr-i Kebir” gibi büyük usullerle, bazen de “Düyek” usulü kullanılarak bestelenmiş, farklı ezgilerden oluşmuş, “Hane” adı verilen bölümler ile bunlar arasında pek değişmeden yinelenen “Mülazime” bölümünden oluşmuş bir saz eseridir.
Saz Semaisi : Peşrevlerle aynı yapıda olmasına karşın “Semai” (6 zamanlı), “Aksak Semai” (10 zamanlı) ve “Yürük Semai” (6 zamanlı) usuller ile bestelenen saz eserleri olup “Saz Semaisi” adını alır. Saz Semaileri, fasılın sonunda, “Yürük Semai”nin ardından seslendirilir.
Taksim : Makamı tanıtma, yol gösterme, ısındırma ya da geçki amacıyla, tek çalgı ile, makam içinde, ancak bir usule bağlanmadan, özgürce ve doğaçlama olarak seslendirilen ezgilere denir.
Oyun havası : Oynamak (dans etmek) için bestelenmiş saz eseleridir.
Usuller : 15 zamanlıya kadar olan usullere “Küçük usuller”, 15 zamanlıdan büyük olanlara “Büyük usuller” denir. İki büyük usulün birarada kullanılmasına “Darbeyn” adı verilir. Birkaç usulün yanyana gelerek oluşturduğu usul dizileri de vardır. Bunlardan biri, beş usulden oluşan ve bir görüşe göre 60, başka bir görüşe göre de 120 zamanlı “Zencir” usulüdür. Küçük usuller içinde, 5,7,9 v.b. zamanlı olanlar, ya da “Aksak Semai” gibi 10 zamanlı usuller, “Aksak usuller” başlığı altında toplanır. Asıl “Aksak” adını taşıyan zamanlar ise 2+2+2+3 biçiminde sıralanan usuldür.