Tarihi ve çeşitli kültürlerde tatbiki
Uygulama Fenike alfabesi ve ondan doğan diğerlerinin her harfe sayısal bir değer vermesiyle başlamış gözüküyor. Arap alfabesi kullanan İslam topluluklarında, özellikle Türk, Arap ve İran edebiyatlarında sık kullanılan uygulama, alfabelerindeki sayısal değer nedeniyle İbrani ve Yunan ve hatta Roma edebiyatlarında da kullanılmıştır.Arap Alfabesi ile
İslam medeniyetlerinde uygulama ebced diye bilinen harflerin her birinin bir sayısal karşılığımın olmasından istifade ile yapılır. Söz konusu sayısal değerler Hint-Arap rakamlarının benimsenmesine kadar alfabeyi kullanan coğrafyada tüm sayı yazımlarında ve matematik işlemlerinde yaygın olarak kullanılmaktaydı. Hurufilik gibi batıní akımlarca gaybtan haber vermek gerekçesiyle de kullanılan bu harfler, zamanla mezar taşlarında, binalarda, kitap kapaklarında, şiirlerde vs. tarih göstermek içiç kullanılır hale geldi. Olay kimilerince bir teknik olarak kabul görürken, kimilerince uygulama biçimi nedeniyle sanat olarak da görlmektedir. Harflerin sayı değerleri aşağıdaki gibidir: Arapçada kullanılmayan ama Farsça veya Osmanlıca'da kullanılan pe (Ù¾), çim (ïº), je (ﮊ), nef (sağır gef) () harfleri sırasıyla be, cim, ze ve kef ile eşit sayılırlar.İbrani Alfabesi ile
Yunan Alfabesi ile
Fenike Alfabesinden Yayılan Ortak Kültür
Aşağıdaki birleştirilmiş tabloda Arap, İbrani ve Yunan alfabelerinin ve sayı değerlerin birbirleriyle etkileşimleri açıktır. İbrani harflerinde bazı harfler birden fazla değere sahipken ,Yunan alfabesinde ise SAD'a karşılık gelen bir sesin olmaması yüzünden sıralamada bir kaydırma yapılmış gözükmektedir:Roma (Latin) Alfabesi ile
Roma (Latin) alfabesi kullanan topluluklarda tarih düşürmek (kronogram) (M = 1000, D = 500, C = 100, L = 50, X = 10, V = 5, I = 1) sayısal değerlerinden istifade ile gerçekleştirilmiştir. Uygulama Roma İmparatorluğu'nun geç dönemlerinde ortaya çıkmış ve özellikle rönesans boyunca popular olmuştur. Bu dönemde kronogramlar mezar taşları ve yapı taşlarında tarih göstermek amacıyla kullanılıyordu. Örneğin: ).In honoreM InsIgnIsatheLea DIVI fLorIanI IneXstrVg 1629 ] " target="_blank"> yakınlarındaki bir haç üzerindeki kronogram (Czech Republic). TVrpIsaMorVeHct ChrIstIDILeCtIo1765 veya 1775 - İlk sıradaki "H"'nin X? olarak sayılıp sayılmamasına göre sanat aDCrVCeMpLan genseXVo Vrpe nefas] * ''My Day Closed Is In Immortality İngiltere kraliçesi 1. Elizabeth'in vefatı hatırasına yapılmıştır. Büyük harflerle yazılan MDCIII, 1603'e, Elizabeth'in ölüm yılına işaret etmektedir. * '''ChrIstVs DuX ergo trIVMphV's ("Mesih Lider , bu yüzden muzaffer"), Gustavus Adolphus tarafından basılan bir sikke üzerindeki büyük harfler ile sikkenin basım tarihi olan MDCXVVVII yani 1627 yılını verir. Görüldüğü gibi burada sıra esas alınmamıştır. * Hugo Grotius his Sophompaneas, isimli bir eserde yazarın ismi FranCIs GoLDsMIth olarak kayıtlıdır. Büyük yazılan MDCLII yani 1652 eserin yayımlanma tarihini göstermektedir. Divan Edebiyatında Tarih Düşürme Aslında edebi sanatlardan çok teknik bir beceri ve hüneri gerektiren bu çaba, pek çok divan şairi tarafından sanat yapmak olarak telakki edilmiş ve ilgi görmüştür. Divan edebiyatında değişik tarih düşürme çeşitleri vardır. Bunların en önemlileri şunlardır:1. Tarih-i tam
Bir mısra ve beyitin bütün harfleri (tam olarak) hesaba katılır. Örneğin Sururi bir ayyakkabı hırsızının camiden yalınayak kaçışına tarih düşürmesi şöyledir: Gelmiş idi cami-e bir bi-namaz Sarik imiş kim yiye yazdı dayak Söyledi tarihini kayyim anın Kaçdı pabuç hırsızı yalın ayak Son mısranın bütün harflerinin değerleri toplanınca 1212 sayısı elde edilir. Bu sayı 'tarih-i tam' yöntemine göre elde edilmiş olan Hicri tarihdir.2. Mücevher
Bir mısranın veya beyitin sadece Arap alfebesinin noktalı harflerinin hesaba katılması ile tarih düşürülmesidir. Buna 'cevher', 'cevherin', 'mu'cem' ve 'menkut' adları da verilir ve tarih düşüren kimse bu kelimelerden birini şiirinde kullanmak suretiyle tarih düşürme türüne işaret düşer. Yine Sururi'den Güş iden tarihi menkutum güler ahvaline Kıldı Vehbi nüş-i sebha ile kendin maskara beyitinin son mısraında bulunan noktalı Arapça harflerinin değerlerinin toplamı 1204 olur ki bu Vehbi'nin kendini maskara ettiği tarihi verir.3. Tarih-i muhmel
Bir mısranın veya beyitin Arap alfebesinin sadece noktasız harflerinin hesaba alınması ile elde edilir. Örnek Sururi'nin şu mısraıdır: Fer verir mihr ile Galib gibi paşa sadre Noktasız Arapça harflerin değerlerinin toplamı 1239 olur ve bu Galib Paşa'nin sadrazam olduğu Hicri yıl tarihidir.4. Du'ta tarih düşürme
Bir beyitin her iki mısraında da ayni tarih bulunur yani iki değişik şekilde tarih düşürülür. Örneğin Ben de Nevres söyledim sal-i zafer tarihini Kal'a-i Sivastopol alındı seyf-i harb ile Burada 'tarih-i tam' usulu kullanılarak birinci mısradaki harf değerleri 1271 tarihini verir ve yine ayni usulle ikinci mısra da 1271 tarihini gösterir.5. Lafzen ve manen tarih düşürme
Bu usulde hem olayın açıkca tarihi söylenir ve hem de 'tarih-i tam' usulu ile tarih düşülür. Örneğin tarihci Hakim Efendi Hicri 1168'de soğuktan Haliç'in donması üzerine düşürdüğü tarih Buz üstünden geçen geldi bana yaz dedi tarihin Deniz altmış sekizde dondu buzdan ben-deniz geçtim6. Tamiyeli tarih düşürme
Bu usulde bir mısradaki Arapça harflerinin ebced değerlerinin toplamı bazan belirtilmek istenilen tarihten noksan veya fazla olabilir ve bu noksanlık ve fazlalık bir bilmece gibi beyitten ortaya çıkarılması gerekir. Yine Sururi'nin bir dörtlüğünü örnek verelim: Nice kendi gibi iri sıçanı Bir ısırmakla iki böldü kedi Kuyruğu dikti dedim tarihin Farenin hasretinden öldü kedi kıtasının dördüncü mısraı kedinin ölüm tarihini vermektedir. Burada 'tarih-i tam' usulu ile ebced hesabı şöyle yapılmıştır: (Ùاره نك) farenin: 80 + 1 + 200 + 5 + 50 + 20 = 356 (Øسرتندن) hasretinden: 8 + 60 + 200 + 400 + 50 + 4 + 50 = 772 (اولدى) öldü: 1 + 6 + 30 + 4 + 10 = 51 (كدى) kedi: 20 + 4 + 10 = 34 Bu sayıların toplamı 1213 yapar. Ancak 'kuyruğu dikti' cümlesi bunu değiştirir. Dikilmiş kuyruk 1 değerde olan elif harfini ifade ettiği için, bu toplam sayıya 1 ekleneceğini ima edilir. Böylece kedinin ölüm yılı için düşürülen tarih, 'tarih-i tam' değerinden 1 fazla olarak 1214 olur.Lügazlı tarih düşürme
'Ebced hesabıyla tarih düşürme' usulünden ayrı olarak bir de 'lugazli tarih düşürme' yöntemi vardır. Bu usülde tarih bilmeceli (lugazlı) olarak ortaya çıkar ve harflerin ebced hesabı sayı değerleri kullanılmayabilir. Örnek: Bir, iki, iki delik Abdulmecid oldu melik Şair veya ebced-han (ebced söyleyen kimse), beytin ilk mısraında lugazlı (bulmacalı, bilmeceli, şifreli ve esprili) bir tarih düşürme sanatı sergilemiştir: Bir (1), iki (2), iki delik (55), yani 1255. İlk mısradaki iki delik sözü, iki tane ortası delikli sifir gibi yazılan Arapça (ve elbette Osmanlıca) sayı olan 55 rakamına işaret etmekte ve ikinci mısra ise olayı haber vermektedir. Böylece Sultan Abdulmecid'in tahta çıkışına Hicri Takvim'e göre 1255 olarak tarih düşürülmektedir. Bu ince yöntem, çeşme, cami, medrese, han, hamam, kale, mezar... kitabelerinde; birçok tarihí olayın, kitap telif ve istinsahlarının, şahısların doğum ve vefatlarının tesbitinde o kadar çok kullanılmıştır ki, ebced hesabını bilmeden onları anlamak ve onlardan faydalanmak imkansız hale gelmiştir.---------
1) Ebced Maddesi, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt 1, s.493
Örnekler Ebced hesabı ile tarih düşürmenin ustadı sayılabilecek şair Sururi'nin hicivleri ebced hesabı ile tarih düşürmenin en güzel örnekleridir. Bunlardan birkaçı ve düşürülen tarihler aşağıdadır: - Kel Memiş gelmemişe döndü cihana sad hayf 1195 - Kara kuru karı aldı Nu'man 1189 - Yıkıldı mektebin sakfı yapıldı gönlü sibyanın 1202 - İtdi İslambol'ı suzan fukaranın ahı 1196 - Noktalı harf ile yazdım tarih Salıverdi Köse'nin oğlu sakal 1190 - Kör Ali dinledi Sağır Veli'den tarihin Kel kızın aldı Çolak Hamza Topal Osman'ın 1191 - Şii're heves eylemiş Ahmed Paşa Vezn-i kelamında ne ser var ne bün Harf-i mücevher ana tarihtir Müfteilün müfteilün failun 1190 - Kesdiler Mustafa Ağa başını 1191 Nerelerde kullanılmıştır? Örnek olarak Mimar Sinan, eserlerinde, boyutların modüler düzeninde çok sık kullanılmıştır. Temeli İslami kavramlardan oluşan bu hususa birkaç misal verelim: Süleymaniye'de zeminden kubbe üzengi seviyesi 45, kubbe alemi 66 arşın yüksekliktedir. Ebced'e göre "í‚dem' 45, "Allah" lafzı da 66 etmektedir. Yine Selimiye'de de kubbeyi taşıyan 8 ayağın merkezlerinden geçen dairenin çapı 45 arşındır. Kubbe kenarı zeminden 45, minare alemi buradan itibaren 66 arşındır. Süleymaniye ve Selimiye'nin görünen silüetleri 92 arşındır ki, bu da "Muhammed" kelimesinin karşılığıdır. } Chronogramm