Höyük ilk kez 1958 yılında, bölgede araştırmalar yapan Prof. U. Bahadır Alkım tarafından saptanmıştır. Alkım başkanlığındaki bir ekip, Tilmen Höyük'te 1959-1964 ve 1969-1972 yılları arasında toplam 10 sezon çalışmıştır. Kazıların sonunda, höyükteki tabakalaşma durumunun, yeniden eskiye doğru olmak üzere şöyle olduğu anlaşılmıştır:
Karışık yerleşmeler (Roma, Bizans ve İslami çağlar)
I. Kültür Evresi (Demir Çağı) M.Ö. 1. binyılı
II. Kültür Evresi (Orta ve Geç Tunç Çağları) M.Ö. 2. binyılı
III. Kültür Evresi (İlk Tunç Çağı) M.Ö. 3. binyılı
IV. Kültür Evresi (Geç Kalkolitik Çağ) M.Ö. 4. binyılı
Bu tabakalaşma, höyük için geçerlidir. Teras, Orta Tunç ve kısmen Geç Tunç Çağlarında, oldukça kısa bir süre, höyük ile birlikte iskan edilmiştir.
Kültür evreleri hakkında kısa açıklamalar
IV. Kültür Evresi:
Mimarlık: Bu evreye ait alanlarda çok dar bir çukurda çalışıldığından, bu katların mimarlık durumları tam olarak anlaşılamamıştır. Ana toprak üzerindeki ilk yerleşmeden başlayarak, bütün yapı katlarında taş, asıl yapı gereci olarak kullanılmıştır.
Seramik: IV. Kültür basamağının seramiği arasında, yerel yapımlar çoğunluktadır. Bu arada, Mezopotamya çıkışlı boyalı mal türlerinden de bir hayli parça toplanmıştır.
III. Kültür Evresi:
Mimarlık: Bu evreye ait alanlarda da dar bir alanda incelenmiştir. Her yerleşmede, evlerin duvarları, en az 1 m yüksekliğe dek taştan örülmüştür. Ancak, yapıların planları ve yerleşmenin genel planlaması belli olamamıştır.
Ölü gömme gelenekleri: Gömüt olarak, kenarları taş levhalarla yapılmış 2 sanduka gömüt ile, duvarları kuru taşla örülmüş büyük bir oda gömütü bulunmuştur. (Bu buluntulara karşın, taş sanduka ve oda gömütlerin bütün Tilmen İTÇ halkı için genelleştirilebilecek bir gömme geleneği olduğunu söylemek doğru değildir. Bu gelenek, yönetici sınıfa ait olabilir). Taban ölçüleri 1.10x2.20 m, yüksekliği 2.40 m olan büyük oda gömütünün (M-3) içinde, dar kenarlara yatırılmış iki ceset ile, bu ölülere gömüt armağanı olarak bırakılmış kaplar ve madeni süs iğneleri ele geçmiştir.
Seramik: Seramik, ağırlıklı olarak kırmızımsı hamurlu, çarkta yapılmış, çok iyi açkılanmış ve pişirilmiş bir türdür.
II. Kültür Evresi: Tilmen II katı, höyüğün en zengin ve en görkemli yerleşmesidir.
Savunma sistemi: Birbiriyle bağlantılı iki yapım evresinin saptandığı bu yerleşme, oldukça geniş bir alanda incelenmiştir. Akropol olarak tanımlanabilecek asıl höyük ile teras uzantısının birlikte iskan edildiği bu çağda, höyük çok sağlam, bazalt taşlarından yapılmış bağımsız bir surla çevrilmiş ve ayrıca hem höyüğü hem de terası birlikte çeviren ikinci bir dış sur yapılmıştır. Surlarda yer yer kuleler de konmuştur.
Kentin kapıları: Kentin ana girişi doğu kenardadır. Kentin kuzeyde ve batıda iki küçük kapısı daha vardır. Höyüğü çeviren iç surda sadece bir kapı yeri saptanmıştır.
Saraylar ve tapınaklar: Kazı çalışmaları, Tilmen II'nin saray yapılarının bulunduğu güney kesiminde yoğunlaştırılmıştır. Burada, aralarında kısa bir zaman farkı olduğu saptanan iki anıtsal saray yapısı vardır. Eski olan saray kompleksinin (1. evre sarayları) temelden 1.30 m yüksekliğe kadar olan alt bölümleri, çok özenle kesilmiş bazalt ortostatlarla kaplanmıştır. Duvarların üst bölümleri kerpiçtendir. Kompleks, büyük bir salon ile yedi oda ve iki antreden oluşmaktadır. Anıtsal girişi kuzey kenara açılan sarayın iki katlı olduğu, bir merdiven boşluğu mekanından anlaşılmıştır. Bu büyük yapıya, batıda ikinci bir yapı bitişmiştir. Hilani ** planlı ve iki katlı olduğu anlaşılan bu yapının plan ayrıntıları konusunda fazla bilgi edinilememiştir. Bu evrenin üçüncü yapısı, kompleksin kuzeyinde yer alan, iki odalı basit planlı bir 'tapınak'tır.
2. evre sarayları, ilk sarayın büyük bir yangınla yıkılmasından sonra yapılmış olmalıdır. Bu evrede, eski yapıların temellerinden bir bölümünün kullanılması sürdürülmüştür. Asıl yapı, ortada büyük bir avlu ile iki yana yerleştirilen yedi odadan oluşmuştur. Yapının bir bölümünün özel işler için kullanıldığına kuşku yoktur. Eski dönemin 'Hilani' planlı yapısı bu evrede kullanılmamış, sarayın kuzeyine, yine basit planlı bir tapınak yapılmıştır.
Diğer yapılar: Saray yapılarının kuzeyindeki geniş alanda, kentin diğer büyük ve önemli yapılarının yer aldığı, yüzeye dek çıkan ortostat sıralarından anlaşılmaktadır. Ancak, bu kesimde kazı yapılmamıştır.
II. Kültür Evresi:
Mimarlık: Bu dönemde, batıya uzanan aşağı kentte de -teras- yerleşilmiştir. Ancak bu kesimde kazı yapılmadığından, terastaki yapılar konusunda bilgi edinilememiştir. Terasın etrafını çeviren sur ise hemen tümüyle açılmıştır.
Seramik ve diğer küçük buluntular: Tilmen II yerleşmesinin mimari kalıntılarının çok görkemli olmasına karşılık, küçük buluntuları ve keramiği çok azdır. Saraylar boşaltıldıktan ya da yağma edildikten sonra yakılıp yıkılmış olduklarından dolayı, saraylara ait eşya ve diğer arkeolojik belgeler bulunamamış olmalıdır. Az sayıda bulunmuş seramik, Kuzey Suriye'nin M.Ö. 2. binyılı seramiğiyle paraleldir.
I. Kültür Evresi: Tilmen I yerleşmesinin çok bozulmuş durumdaki yapıları, plan ve yapım özellikleri konusunda hemen hiç bilgi vermemiştir. Ancak, bölgenin Demir Çağı seramiği, bu katta bol miktarda toplanmıştır.
Sonuç ve değerlendirme: Tilmen Höyük kazıları, İslahiye bölgesi araştırmalarının bir parçası olarak, Anadolu'nun bu kesiminin, M.Ö. 4. bin yıldan başlayarak M.Ö. 2. binyılı ortalarına dek olan kültürel süreci konusunda önemli bilgiler vermiştir. Buna göre, M.Ö. 4. binyılının ikinci yarısında Tilmen Höyüğün, İslahiye bölgesinin diğer merkezleri gibi, tüm Kuzey Mezopotamya ve Kuzey Suriye kültürü ile ilişki içinde olduğu anlaşılmıştır. M.Ö. 3. binyılını içne alan İTÇ I-III evrelerinde ise, bölgenin yerel özellikleri ağır basan özgün bir kültürü vardır.
Tilmen'in en önemli yerleşmesi, M.Ö. 2. binyılının ikinci ve üçüncü çeyreğini içine alan II. Kültür Evresi'dir. Çok sağlam surlarının çevirdiği bu yerleşmenin bir krallık merkezi olduğu kesindir.
U. B. Alkım, Tilmen II yerleşmesini, Halep Kralının liderliğinde bir koalisyon yapan 16 krallıktan biri olduğunu önermekte ve Tilmen saraylarının ilk evresini yıkan felaketin, Hitit Kralı I. Hattuşili'nin Halep seferi ile ilişkisi olduğunu oranlamaktadır. Saraylar, bu yıkımdan kısa bir süre sonra yeniden kurulmuş olmalıdır. Sami kökenli bir kral ailesinin egemen olduğu Tilmen II kenti halkının önemli bir bölümünün Hurri kökenli olduğu düşünülebilir.
Kazı çalışmaları 2003 yılından beri İtalya Bologna Üniversitesinden Prof.Dr.Nikolo MARCHETTİ tarafından sürdürülmektedir.
Dipnotlar:
- Höyük, altında arkeolojik bir sit barındıran yapay tepedir. Bu tür tepelerin coğrafi yayılma alanı Orta Asya'dan Ege Denizi'ne dek uzanır. Oluşumlarının ana nedeni, bu yerleşmelerin kerpiçten yapılmış oluşudur. Bundan ötürü, yıkılan her yapı katmanı zeminde hafif bir yükselmeye neden olur. Yağmur miktarı, bunu hızla taşıyıp düzleştirecek düzeyde olmadığından, her ardışık yerleşme katı üst üste yığılarak bir tepe oluşturur.
- Hilani, iki masif duvarlı mekanın arasında kalan, üç yönden duvarlarla çevrili, bir yönden dışa açılan ve bu yönde genellikle iki ahşap sütunla taşınan yapı tipidir. K. Mezopotamya'da ortaya çıkmış, Asurlularca ve daha sonra da Geç Hitit mimarlığında kullanılmıştır.