Uygur Kağanlığı

Kısaca: Uygur Kağanlığı (Çince: 回纥), 745 - 840 yıllar arasında varlığını sürdüren Uygur kağanlığı. Uygur soylularının yönetimi altında oluşmuş bir kabileler federasyonuydu. ...devamı ☟

Uygur Kağanlığı 745 - 840 yıllar arasında varlığını sürdüren Uygur kağanlığı. Uygur soylularının yönetimi altında oluşmuş bir kabileler federasyonuydu.

Uygur Devleti

Çin kaynaklarında Hoei-ho, Vei-ho, Hui-ho, Hueu-hu, Wei-wu vb. şekilde görülen Uygur adının anlamı 974`te yazılan Çince bir eserde "şahin süratiyle dolaşan ve hücum eden" şeklinde açıklanmaktadır. Fakat bunun bir yakıştırma olduğu bellidir. Etimolojik olarak Uygur adının "uy (takip etmek)+gur" (Salgur gibi)tarzında ortaya çıktığı ileri sürülmüş ise de, o tarihlerde kullanılan Türkçe`de de "takip etmek" manasındaki eylem kökünün "ud-" biçiminde olduğu antitezinden hareketle sözcüğün "oy (oymak,baskı yapmak) + gur" ve daha kuvvetli bir olasılıkla "uy (akraba, müttefik)+ gur" şeklinde türediği savunulmaktadır. Nitekim tarihsel süreçte ortaya çıkan "On Uygur" federatif adının "On Müttefik" manasına kullanılmış olma olasılığı tarihsel gerçeklik açısından ağır basar. Uygur adıyla ilgili bir diğer sorunsal ise İslam kaynaklarında her zaman ve Çin kaynaklarında bazen kendilerine verilen Tokuz Oğuz/Dokuz Oğuz adının kökeni ve ne şekilde ortaya çıktığıdır. Aslında Uygurlardan ayrı bir budun (boylar birliği) olan Dokuz Oğuzlar Göktürk siyasi otoritesinin dayandığı topluluk idi. Bu anlamda ayrı bir etnik yapı oluşturmayıp bizatihi Türk budununu oluşturan boylara verilen isimdi. Zaten Çin kaynaklarında kendilerinden "Türklerin dokuz kabilesi", Göktürkler`den ise "dokuz kabilenin Türkleri" diye bahsedilmesi bu özdeşliği ortaya koymaktadır. İşte bu Dokuz Oğuz boylarına, başka bir deyişle dokuz adet Oğuz boyuna, -dokuz oymaktan oluşan- Uygur boyunun eklenmesiyle "On-Uygur" denilen siyasal birlik ortaya çıkmıştır ve böylece Uygur adı ile Dokuz Oğuz adı birlikte ve bazen karıştırılarak kullanılagelmiştir.

Siyasal Tarih



Göktürk Devleti`nin yönetici zümresi olan Aşena ailesinin ili/devleti dağıldığı anlarda Uygurlar derleyiciliği çok iyi yapmışlardır. I. Göktürk Devletinin çöküntüye geçtiği yılllarda Uygurlar`ın başında "erkin" denilen başbuğlar bulunuyordu ve bunlar küçük bir beylik kurmuştu bile. 630 yılında erkin olan Pu-sa son Doğu Göktürk kağanı Kie-li`nin oğlunun idare ettiği bir orduyu bozguna uğrattı(Anlaşılan Göktürk Devleti`nin çöküşünü ve boyları derlemeyi şansa bırakmayacak kadar yönetim konusunda iddialı idiler).Göktürk Devleti`nin istiklalini yitirdiği 50 yıllık dönemde, başındakiler "il-teber" unvanına terfi eden Uygurlar 9 Oğuz boylarını da tamamen kendi bünyelerine alarak Tula Irmağı kıyısında bir beylik kurdular. Çin tarafından hemen tanınan Uygur İlteberliği, Altay Dağlarını da aşarak Batı Gök Türk bodunu olan On Oklar sahasıyla ilgilenecek kadar güçlenmişti. Fakat Uygurlar, Aşena ailesinden Kutlug Kağan (İlteriş Kağan)`ın 681`de Göktürk ilini tekrar derlemesiyle bir kez daha Göktürk birliğine katıldılar.

Daha sonra Uygurlar ve Dokuz Oğuz Boyları, Göktürklerin çöküşünde önemli rol oynamışlardır. Orhun Yazıtları onların ayaklanmaları hakkında pekçok bilgi sunar. Örneğin devletin en güçlü kağanı olarak göze çarpan Kapgan Kağan Dokuz Oğuz boylarından Bayırkular`ın pususunda öldürülmüştür. II.Göktürk Devleti`nin çöküşe girdiği 740 yıllarında Uygurlar -doğaldır ki Göktürkler`in hilafına- yeniden güçlendiler. Bunu anlamak için başlarındaki yöneticinin "yabgu" unvanına bakmak yeterlidir. Göktürklerin iyice zayıfladığı bir anda durumdan faydalanan Uygurlar, Basmıl ve Karluk boylarıyla ittifak ederek son Göktürk kağanları Ozmış ve Po-mei`yi öldürdüler. Fakat bundan sonra müttefiklerin arası açıldı. Başlangıçta Basmıl başbuğunu kağan ilan eden Uygurlar, basamak olarak kullandıkları bu kağanı öldürerek kendi yabguları Kutluk Bilge Kül`ü Göktürklerin (Hunların da) başkenti olan Ötüken`de kağan ilan ettiler (745). Böylece Ötüken`de Uygur Kağanlığı devri başlıyordu.

Kuruluş Dönemi

Orhun Irmağı kıyısında başkenti Ordu-balık kentini kuran ilk Uygur kağanı Kutlug Bilge Kül iki yıllık bir hükümdarlıktan sonra 747`de öldü. Yerine oğlu Moyen-çor(747-759) kağan oldu. Moyen-çor`un etkinliklerini Orhun-Selenga ırmakları arasındaki Şine-usu Gölü yakınında diktirdiği "bengü taş"`tan izlemek mümkündür. Buna göre öncelikle aralarında hep yakın ilişkiler olan Dokuz Oğuz boylarını derledi. Ardından Orhun-Ötüken bölgesinin etrafında konan göçen ve Türkçe konuşan boyları denetimi altına alma politikası gütmeye başladı. Bu çerçevede, kuzeyde Yenisey Irmağı havalisindeki Kırgızlar`la, Altay Dağları ile Tanrı Dağları arasında bulunan Karluklar ve onlara yardım eden daha batıdaki Türgişler`le, Yenisey, Obi ve İrtiş ırmakları arasında bulunan Basmıl, Dokuz Tatar ve Çikler`le savaşmış, bunların tamamını kendi kağanlığına bağlamıştır. Bu arada savaştığı boylar arasında belirtilen Sekiz Oğuzlar`ın Göktürkler`in etrafa dağılma sürecine giren asal budunu olma olasılığı yüksektir. Böylece Türk soylu boy ve budunları denetimine alan Moyen-çor Uygur Kağanlığını sağlam temellere oturtmuş bulunuyordu.

Yükselme Dönemi

Uygurlar`ın Orta Asya politik sahasında etkinleşmesi yüzyılın ortalarına doğru tırmanan Arap-Çin rekabetiyle ilintilidir. Taraflar kozlarını 751 yılında Talas Irmağı kenarında yapılan savaşla paylaşmışlar, Karluklar`ın da desteğini alan İslam kuvvetleri Çin ordusunu dağıtmıştır. Çin`in, Göktürk Kağanlığı`nın çöküşü ile yayılma ve nüfus etme olanağı bulduğu Tarım Havzası`nı (Bugünkü Doğu Türkistan) tamamen boşaltmasına -bu boşluğu Uygurlar doldurdu; bütün Tarım Havzası Uygur kontrolüne girdi- yol açan bu yeni durum, Çin`de sonu gelmez olaylar çıkmasına sebep olmuştur. Bu olayların en önemlisi Soğu kökenli olup-annesi Göktürk-, Çin ordusunda etkin pozisyonda bulunan An-lu-şan adındaki bir komutanın 200 bin kişilik bir kuvvetle Çin başkentleri Lo-yang ve Çang-an`ı zaptetmesiydi. Moyen-çur,Tang imparatoru (o dönemde Çin`i yöneten hanedan) Su-tsung]`un yardım çağrısına olumlu yanıt verdi. Çin`e giren Moyen-çor başkentleri geri almakta zorlanmadı.Bunun Çin`e maliyeti hiç de azımsanamayacak derecedeydi: 20 bin top ipek ve hatun adayı bir prenses.

Zirveye Ulaşma ve Yeni Bir Din

759`da Moyen-çur`un ölümü üzerine yerine geçen oğlu Bögü Kağan (759-779)`ın amacının karışıklıkların sürdüğü ve Su-tsung`un ölümüyle Tang Hanedanı`nın söz geçirmekte zorlandığı Çin coğrafyasına hakim olmaktı. Ancak Türk kökenli Pu-ku(=buku,Türk unvanı) Huai-en`in karışıklıklara son vermesi ve düzeni geri getirmeye başlaması Bögü`nün planlarını geciktirdi; ama suya düşürmedi! Şöyle ki Çin`deki bu gelişmelerden yararlanmak isteyen yalnızca Uygurlar değildi. Tibetliler daha erken davranarak Çin`in batı başkenti Loyang`ı işgal etmeyi başardılar. Bu şartlarda Çinliler bir kez daha, bu kez Tibetliler`e karşı Uygur kağanından yardım istediler. 762`de Lo-yang`a sefer düzenleyen Bögü Tibetliler`i şehirden ve Çin topraklarından çıkardı. Bir süre Çin başkentinde kalan Bögü`nün burada gördüğü Maniheizm`den etkilendiği anlaşılıyor. Nitekim ülkesine geri dönerken Uygurlar`a ve diğer Türklere Mani dinini öğretmek amacıyla 4 rahibi beraberinde getirmişti. Kendisinin kabul ettiği Maniheizm, Türk ülkesinde resmi din haline geldi. Avlanmayı,savaşmayı ve hayvan besinleri yemeyi yasaklayan bu din, göçebe bir yaşam süren Türk boylarının toplumsal bünyesine pek uygun düşmüyordu. Türklere yeni bir din getirmeye çalışan Bögü Kağan danışmanlarından Tun Baga Tarkan ile askeri bir mevzuda anlaşamayınca bir suikast ile öldürüldü. Tun Baga Tarkan,Alp Kutluk Bilge Kağan (779-789)adıyla hükümdar oldu.

Gerileme ve Çöküş

Alp Kutluk Bilge ve ardılları olan-neredeyse tamamı Ay Tengri`de kut ya da ülüg bulduklarını belirten adlar taşıyan-kağanlar döneminde Tibetliler`in Çin`e baskısı iyice arttı.Üstelik bu kez Beş-balık havalisine hakim olan Şa-to Türkleri ile de ittifak kuran Tibetliler,Uygurlar`ın Çin ile aralarında kurduğu ticari,siyasal ve askeri dengeleri sarsmaktaydı.Hatta bazı kağanların devrilmesinde Tibetliler`in Çin`e yaptıkları akınların önlenememesi etkili oluyordu.Bir ara Ediz boyundan Kutlug Kağan (795-805) döneminde bir gönenç yakalandı ise de Tibetliler`in Doğu Türkistan`a sızması,Kırgızlar`ın kuzeyden baskıları devletin sonunu getirdi.Mani dininin gittikçe yaygınlaştığı anlaşılan ve toplumsal yapısı iyice değişen Uygurlar`ın hemen yanıbaşında bulunan,göçebe savaşçı özelliklerinden hiçbir şey kaybetmemiş Kırgızlar 840 yılında Ordu-balığ`ı basarak son Uygur kağanı Ho-sa`yı öldürdüler,ahaliyi kılıçtan geçirdiler.Ötüken`de devletleri yıkılan Uygurlar yurtlarını terk ederek Karluk ülkesine (Çungarya),Kan-çou`ya ve en yoğun bir şekilde İç Asya/Tarım havzası`na göç ettiler.

Ayrıca bakınız



Kaynaklar

Vikipedi

Bu konuda henüz görüş yok.
Görüş/mesaj gerekli.
Markdown kullanılabilir.

Karahoca Uygur Krallığı
3 yıl önce

840'de Göçebe Uygur Kağanlığı Kırgız baskınından sonra Ngo-nie Tegin'in Altay Dağları'nı aşarak Beşbalık, Turfan yöresine taşıdığı Uygurlar buraya yerleştiler...

Karahoca Uygur Krallığı, Türk tarihi, Afşar Hanedanı, Ak Hun İmparatorluğu, Akkoyunlular, Altın Orda, Anadolu, Anadolu Beylikleri, Anadolu Selçuklu, Astrahan Hanlığı, Atabeylikler
Kansu Uygur Krallığı
3 yıl önce

İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, 2004, Bahaeddin ÖGEL (Prof. Dr.), Türk Tarih Kurumu Yayınları Uygur Kağanlığı Karahoca Uygur Krallığı Kansu Uygurları...

Kansu Uygur Krallığı, Türk tarihi, 905, 911, Afşar Hanedanı, Ak Hun İmparatorluğu, Akkoyunlular, Altın Orda, Anadolu, Anadolu Beylikleri, Anadolu Selçuklu
Kırgız Kağanlığı
6 yıl önce

kurulan Türk devleti. 840 yılında Uygurlar'ı yıkan Kırgızlar, Uygur topraklarının ele geçirerek, Kırgız Kağanlığını kurdular. Batıda Karahanlılar ile...

Kağanlık
3 yıl önce

toplumlarında benimsenmiştir. Göktürk Kağanlığı Batı Göktürk Kağanlığı Avarlar Uygur Kağanlığı Karahanlılar Hazar Kağanlığı Babür İmparatorluğu Kırım Hanlığı...

Yugurlar
6 yıl önce

yüzyılda kuzeyden Çin'e indiği düşünülmektedir. Uygur Kağanlığı Karahoca Uygur Krallığı Kansu Uygur Krallığı ^ Basitleştirilmiş Çince:肃南裕固族自治县 Geleneksel...

Sincan Uygur Özerk Bölgesi
3 yıl önce

girerken, bölgenin kuzey kısmı Uygur Kağanlığı’nın hakimiyetine girdi. 9. yüzyılın ortalarında Tibet ve Uygur Kağanlığı zayıflamaya başladı. Çeşitli Türk...

Sincan Uygur Özerk Bölgesi, Urumçi, Kaşgar, Tanrı Dağları, Han ulusu, Sovyetler Birliği, Kazakistan, Kırgızistan, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Azerbaycan, Özerk Türk Devletleri
Tun Baga Tarkan
3 yıl önce

779—789 yılları arasında Uygur Kağanlığı'nı yöneten kağan. Uygur tarihindeki ilk siyasi darbe ile başa gelmiş ve kağanlığı yöneten Yaglakar uruğunun...

Eski Uygur Türkçesi
3 yıl önce

ünsüzdür. Üç tane de harf bileşiği vardır: lt, nç ve nt. Irk Bitig Uygur Kağanlığı Uygurlar Maniheizm Budizm ^ Marcel Erdal (1991). Old Turkic Word Formation:...