1878`de Antalya`nın Elmalı kazasında doğdu. Ailesi aslen Burdurlu olup, babası Hoca Numan Efendi`dir. Numan Efendi daha küçük yaşlardayken Burdur`un Gölhisar kazasının (Yazır Türkmenleri nce kurulmuş) Yazır köyünden ayrılarak Elmalı`ya gelmiş, tahsilini orada tamamlamış, Şeriye Mahkemesi başkatibi olmuştur. Annesi Elmalı alimlerinden Esad Efendi`nin kızı Fatma hanımdır.
Elmalılı Hafız Muhammed Hamdi Yazır ilk ve ortaokul tahsilini Elmalı`da gördü. Hafızlığını da tamamladıktan sonra, Arapça okudu ve İslami ilimler i öğrenmek için, dayısı Hoca Mustafa Sarılar Efendi ile birlikte 1895`de İstanbul`a geldi. Kayserili Mahmud Hamdi Efendi`nin Beyazıt Camii`ndeki derslerine devam etti. Devrin ilerigelen değerli hocalarından ders görerek icazet aldı. Mekteb-i Nuvvab`a girdi ve buradan birincilikle mezun olarak kadılık icazeti aldı. 1905`ten itibaren Beyazıt Camii`nde talebelere ders vermeye başladı ve bu hizmeti 1908 yılına kadar devam etti. Bu arada Şeyhülislamlık`ta Mektubi Kalemi`ne dahil edildi. Bir yandan da Nuvvab`da ve Mülkiye Mektebi`nde ahkam-ı evkaf, Medrese-t-ül Vaizin`de fıkıh, Süleymaniye Medresesi`nde mantık derslerini okutmayı sürdürdü. 1908 yılında dersiam oldu. Devrin ünlü hattatları Sami Efendi ve Bakkal Arif Efendi`den hat dersleri aldı.
2. Meşrutiyet`in ilanından sonra Meclis-i Mebusan`a Antalya mebusu olarak girdi. Şeyhülislam fetvayı vermediği için, 1. Fetva Emini olarak 2. Abdulhamit`in tahttan alınması için gereken fetva yı yazdı. Hürriyet ve İtilaf Fırkası`nda faaliyetler sürdürdü. Daha sonra sırasıyla, Dar-ül Hikmeti İslamiye azalığına (Ağustos 1918), Nisan 1919`da bu kurumun başkanlığına tayin edildi. Damat Ferit Paşa`nın kabinelerinde Evkaf (Vakıflar) Nazırı olarak görev yaptı. Eylül 1919`da Ayan Meclisi üyeliğine getirildi. İttihat ve Terakki`nin ilim şubesinde görev yaptı.
Cumhuriyet`in ilanı esnasında Medrese-t-ül Mütehassisin`de mantık dersleri okutuyordu. Damat Ferit Paşa kabinelerindeki görevi dolayısıyla, bu kabinelerin Milli Mücadele aleyhine verdiği kararlarda sorumluluğu bulunduğu gerekçesiyle gıyabında idama mahkum edildiyse de, Ankara İstiklal Mahkemesi`nde yapılan yargılamasından sonra suçsuzluğu tespit edilerek beraat etti.
Medreselerin tek tek kapatılması üzerine inzivaya çekildi. Namaz vakitlerinden camiye gitmekten başka evinden çıkmaz oldu. Bu inziva döneminde, daha önce başladığı Metalib ve Mezahib adlı tercüme çalışmalarını tamamladı. Prens Abbas Halim Paşa`nın teşvikiyle kapsamlı bir hukuk kamusu hazırlamaya başladı. Ardından da, T.B.M.M. tarafından kararlaştırılan ve Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından kendisine teklif edilen meşhur Hak Dini Kur`an Dili adlı Kuran tefsirini hazırladı.
Elmalılı Hafız Muhammed Hamdi Yazır, Erenköy`de 27 Mayıs 1942`de vefat etti. Kabri Sahrayı Cedit Mezarlığı`ndadır.
Elmalılı`nın tefsirindeki ilkler
Tefsirinde İslam Tarihi`ndeki ilklerden biri de namaz vakitleri konusundaki çok zorlamayla 5 vakit için yorum yazmasıdır. Hud Suresi, 114 ayetini tefsirinde zülef kelimesinin aslen Persçe (Farisi, Farsça) zülüf kelimesinden geldiğini, dolayısıyla Arapça olmadığını yazarak, Farsça bir kelime olan zülüf kelimesinden Arapça çoğul yapma kurallarına göre zülef yapıldığını ve anlamının "saçlar, saçaklar..." olduğunu yazdı. Buna göre ayetteki "gündüzün iki tarafı" ve " gecenin saçakları" tercümesini geliştirdi. Arapça`da bir kelimenin çoğul olması için en azından üç tane olması gerekliliği yüzünden, bu ayette 5 vakit namaz olduğunu iddia etti, bu iddiadaki üç tutarsızlık, Elmalılı`dan Hocam diye bahsedenlerce de benimsenmedi. Mesela Hasan Basri Çantay, meşhur Kur`an meali Kur`an-ı Hakim Meal-i Kerim`de Elmalılı`nın bu zorlama yorumuna katılmadı. Mesela, Diyanet İşleri eski başkanı Prof. Süleyman Ateş, Prof. Yaşar Nuri Öztürk, öte yandan TGRT fıkıhçısı-hadisçisi Osman Ünlü de Kur`an`da namaz kılmanın 3 vakit olduğunu, Peygamber`in 5 yaptığını söylemektedirler. Dahası Şii İmamı Ayetullah Humeyni de namazı Peygamber 5 vakit yaptı demektedir.
Üç tutarsızlık şunlardır;
1. Elmalılı ayetteki "gündüzün iki tarafı" namazları için öğle ve ikindi namazıdır der, oysa öğle ve ikindi gündüzün ayni tarafındadır. Gündüzün başlangıcı tan ağarması/şafak atması/şafak sökmesi/alacakaranlıktır, Kur`an`ın deyimiyle "fecirden ak iplik kara iplikten ayırt edilmesi" Bakara Suresi, 187 dir ki bu da gündoğumundan/tuludan önce olur, ayni biçimde gündüzün bitimi de günbatımından/gurubdan sonraki alacakaranlıktır. Gündüzün başlangıcı/gecenin bitimi ile gündüzün bitimi/gecenin başlangıcı gölgenin en uzun olduğu iki andır. Furkan Suresi,45 Gündüzü ikiye ayıran Güneş`in en tepede olduğu, gölgenin sıfır uzunlukta olduğu andır. Dolayısıyla ayetteki "gündüzün iki tarafı" ibaresine göre Elmalılı`nın gündüzün iki tarafı namazları öğle ile ikindidir demesi yanlıştır.
2. Elmalılı`nın ayetteki " zülefen min el leyli" ibaresini "zülef" kelimesinin anlamını "saçaklar" diye kabul etsek bile, "gecenin saçakları" diye çevirisinde Arap gramerine göre bir hatası vardır; "gecenin saçakları" demek için ibarenin "zülef el leyli" olması gereklidir. Ayetteki "zülefen min el leyli" ibaresi "geceden bir zülef olarak, gecenin bir kısmındaki zülefte..." olarak çevrilebilir.
3. Elmalılı, öğle ve ikindi namazlarını ayetteki "gündüzün iki tarafı" namazı saymak hatasından sonra, sabah namazını da gece namazı saymaktadır. Bütün bunlar Elmalılı`nın orijinalliğidir, 5 vakit namaz `ı Kur`an`da olmadığı halde gösterme çabasıdır, oysa öteki fıkıhçıların, hadisçilerin, tefsircilerin neredeyse hepsi Kur`an`da namazın önce iki vakit bildirildiğini, sonra üçüncü vaktin eklendiğini ve Resulullah SS`ın kendisinin sürekli kıldığı namazlarla, 5 vakit namazın ortaya çıktığını yazarlar. Öte yandan bütün müslümanlar Hac`da Arafat`ta namazı 3 vakit kılarlar, Arafat`ta namaz vakitlerinin kısaltılacağına dair ne ayet ne de hadis yoktur. Nisa Suresi, 102 gereği namazların vakti belirli olduğuna göre herhangi bir namaz, mesela 5 vakit varsa, öğle ile ikindi birbirilerinin vakitlerinde kılınamaz ya da akşam ile yatsı birbirlerinin vaktinde kılınamaz ayete göre. Ama fıkıhçılara göre bu mümkündür, fıkıhçıların Kur`an`dan başka dayanakları var.
Elmalılı`nın bir tuhaf ısrarı da Araplar ile ilgili takıntısıdır, Kur`an`da geçen A`rab/El a`rabü ال اعراب sözcüğünü Arap عراب sözcüğünün çoğulu olmasına rağmen, tuhaf yorumlarla bedeviler, çöllüler anlamına sokmasıdır. Bunu Tevbe/Beraet Suresi, Hucurat Suresi ile Fetih Suresi`nde yapar, bunu yapmazsa "Araplar"ın Allah tarafından yerilmesini engelleyemeyecektir. Ama Tevbe Suresi`nde Ahzap Suresi`nde A`rab/El a`rabü ال اعراب sözcüğünü bedeviler, çöllüler diye çeviren Elmalılı, Ahzap Suresi`nde mızrağı çuvala sığdıramaz ve saçmalar; ayetteki badivüne/badvüne/bedvüne/bedevüne/badune fi l a`rabi بادون ÙÙŠ ال اعراب A`rab içindeki badun, A`rab içindeki bedeviler/çöllüler, Araplar içindeki bedeviler/çöllüler yazan yerde bedeviler içindeki bedeviler demez. Elmalılı bunu yapmazsa, pek sevdiği Araplar`ı, Allah`ın elinden kurtaramayacaktır.
Eserleri:
- İrşadu`l-Ahlaf fi Ahkami`l- Evkaf
- Tahlili Tarihi Felsefe- Metalib ve Mezahib- ma ba`det-Tabia ve Felsefei İlahiyye
- Hak Dini Qur`an Dili Yeni Mealli Türkçe Tefsir
- Beyanul-Haqq, Sıratu`l-Müstakim- Sebilürreşad Dergilerinde Makalesi yayımlandı.
Kaynaklar:
- http://www.ulumulhikmekoeln.de/medenidusuncetarihi/elmalilihamdi.htm