Hayatı
Hayatına dair yeterli bilgi yoktur. Bağdat`ta yaşadığı ve orada öldüğü biliniyorsa da doğum tarihi kesin olarak belli değildir. el-Fihrist`te (s. 330), Harici fukahasından olan dostu Berdai`den söz ederken onu hicri 340`ta (951) gördüğünü ve kitaplarının listesini aldığını belirtir. Anılan tarihte bu alimle tanışıp dostluk kuracak kadar olgun bir yaşta olduğuna göre 320 (932) yılı civarında doğduğu söylenebilir.Ailesi hakkında bilgi bulunmadığı gibi İbnü`n-Nedim künyesini alış sebebi de tartışmalıdır. Kendisinin, babasının veya dedelerinden birinin nedim olmasından dolayı bu künyeyi aldığı konusunda farklı görüşler ileri sürülmüştür. Babası gibi İbnü`n-Nedim de “varrak” idi. “Viraka” (kitap istinsah edip ciltlemek, kitap ticareti yapmak) mesleğini babasından öğrenmiş, bu sayede devrin ilim, kültür ve sanat çevreleriyle ilişki kurma, değişik konularda pek çok kitap tanıma imkanına kavuşmuştur. el-Fihrist`te çeşitli dinler, mezhepler, ilimler ve sanatlar hakkında bilgi verirken, bu alanlarda yazılmış eserleri ve bunların muhtevalarını tanıtırken adeta her alanın uzmanı gibi sağlam bilgiler aktarmasından çok yönlü ve esaslı bir tahsil gördüğü belli olmaktadır. Yazı, dil, edebiyat, hadis, fıkıh, felsefe, mantık ve Helenistik dönem ilim ve kültürleriyle ilgili geniş bilgisini hocaları arasında yer alan Ebu Said es-Sayrafi, Ebü`l-Ferec el-İsfahani, İsa b. Ali, Ebu Abdullah el-Merzübani, İbnü`l-Hammar, İbn Kirnib ve Ebu Süleyman es-Sicistani gibi alimlere borçludur.
İbnü`n-Nedim`in bazı Sünni alimlerinden söz ederken “Haşviyye`dendir” ifadesini kullanması, Ebü`l-Hasan el-Eşa€˜ari`yi Cebriyye`den sayması, hoca ve dostları arasında İsmaili ve Mua€˜tezililer`in bulunması gibi hususlar sebep gösterilerek onun Şii-Mua€˜tezili olduğu kabul edilmektedir. Ancak “Haşviyye`dendir” şeklindeki iddiası İbn Küllab gibi nadir kişilerle ilgili olup bütün Sünni ulemayı aynı kategoride saydığı anlamına gelmez. Eşa€˜ari`ye “Cebriyye” (el-Mücbire) başlığı altında yer vermesi de (a.g.e., s. 257) İbnü`n-Nedim`in Şii olduğunu göstermeye yetmez. Esasen müellif, bu başlık altında daha çok Eşa€˜ari`nin Mua€˜tezile`den ayrılışını halkın huzurunda nasıl açıkladığı konusu üzerinde durur. Bununla birlikte onun ılımlı bir Şii sayıldığını ortaya koyan daha güçlü deliller bulunmaktadır. İlim ve kültür çevresini oluşturan kimseler de genellikle Mua€˜tezile kelamcıları ile Farabi okulundan yetişen mantıkçılardı. İbnü`n-Nedim`in 377 (987) yılında kaleme aldığı, Fihristü`l-kütüb, Fihristü`l-a€˜ulum ve Fihristü`l-a€˜ulema` adlarıyla da bilinen, fakat kısaca el-Fihrist diye tanınan kitabı İslam dünyasında bibliyografik eserler türünün ilkidir. Zamanla kaybolmuş pek çok eserin adı, konusu ve müellifi hakkındaki bilgiler sadece bu eser sayesinde günümüze ulaşabilmiştir. Buna rağmen İbn Hacer el-Askalani`nin İbnü`n-Nedim hakkındaki oldukça menfi görüşlerinden de anlaşılacağı üzere (Lisanü`l-Mizan, V, 72-73), muhtemelen Şii ve Mua€˜tezili olduğu şeklindeki yaygın kanaat sebebiyle tarih ve tabakat yazarlarının büyük çoğunluğu müellif ve eserini tamamen ihmal etmiş, bazısı da birkaç satırla anmıştır. İslam`ın altın çağı olarak kabul edilen ilk dört asırda dini, fikri ve ilmi alanlarda yazılmış Arapça te`lif eserlerle tercümeler ve bunların müellifleri hakkında verdiği bilgilerle ilim dünyasına ışık tutan el-Fihrist “makale” adını taşıyan on bölümden oluşmakta ve her bölüm “fen” başlığıyla alt bölümlere ayrılmaktadır. Birinci bölüm çeşitli milletlerin konuştuğu diller, kullandığı yazılar ve bunların özelliklerinin yanı sıra mukaddes kitaplar, Kur`an-ı Kerim, kıraat ilmi ve kurralara ayrılmıştır. İkinci bölüm dil ve gramer hakkında olup Arap nahvinin teşekkülü, Kufe ve Basra dil okullarında nahiv ilminin gelişmesi gibi konularla ilgili bilgiler içermektedir. Üçüncü bölümde tarih, siyer, ensab alimleri ve bunların eserleriyle katipler, divanlar, nedimler, musikişinaslar tanıtılmakta ve eğlenceye dair konulara yer verilmektedir. Dördüncü bölüm şiir ve şairler, beşinci bölüm kelam ve İslam`da kelam akımları hakkındadır. Altıncı bölüm fıkha ve fıkhi mezheplere ayrılmış olup eserin en geniş kısmıdır. Yedinci bölüm felsefeye ve Eskiçağ`dan intikal eden ilimlere, sekizinci bölüm sihir, büyü, tılsım, illüzyon ve hurafelere ayrılmıştır. Dokuzuncu bölüm Kaideliler, Sabiiler, Maniheistler, Mezdekiler gibi eski Mezopotamya ve Pers din ve kültürlerinin uzantısı olarak varlıklarını devam ettiren din, mezhep ve kültürleri, onuncu bölüm de İlkçağ`dan itibaren eski kimya alanındaki çalışmaları içermektedir. Eserde birinci bölümün ikinci kısmında Yahudi ve Hıristiyan kutsal kitaplarına da temas edilmekte, Yahudi alimlerinden sadece Said el-Feyyumi`ye (Saadia Gaon) yer verilmekte, ayrıca bazı Hıristiyan din alimleri tanıtılmaktadır. İlim, kültür ve medeniyet tarihi bakımından büyük değere sahip olan el-Fihrist`in ilk ilmi neşrini yapmak üzere Gustav Flügel 1850`de çalışmaya başlamış, onun 1870`te ölümü üzerine Johannes Roediger ve August Mueller eksikleri tamamlayarak neşri gerçekleştirmişlerdir (Leipzig 1871-1872). Bu çalışma ilk olmasına rağmen bazı Grekçe ve Latince isimlerin doğru olarak tesbiti ve çeşitli indeksleriyle sonraki neşirlerden daha kullanışlıdır. Ancak sadece Paris, Viyana ve Leiden nüshalarına dayandığı ve el-Fihrist`ten iktibasta bulunan diğer klasik kaynaklarla karşılaştırmadığı için bunda çok sayıda eksik ve okuma hatası mevcuttur.
BİBLİYOGRAFYA
Karaaslan, Nasuhi Ünal, DİA, “İbnü`n-Nedim”, İstanbul 2000, ?, 371-373.
Ömer SABUNCU