Kalust Sarkis Gülbenkyan uluslararası petrol sanayiinin doğmasında ve gelişmesinde önemli rol oynamış ve bu arada uluslararası siyasi ilişkilerde de etkili olmuş Ermeni asıllı Osmanlı Devleti vatandaşı bir işadamıdır. 29 Mart 1869 `da Üsküdar `da doğmuş, 20 Temmuz 1955`de hayatının son yıllarını geçirdiği Lizbon `da ölmüştür.
Kendisi soyağacını M.S. 4. yüzyılda Van Gölü güneyinde hüküm sürmüş Reşduni Ermeni prenslerine dayandırmış, ailesinin 11. yüzyılda Kapadokya `ya göçtüğünü, Bizans İmparatorluğu `nda asalet ifade eden Vart Badrik ismini, sonradan Türkçe`ye çevirerek Gülbenkyan şeklinde anılmaya başladıklarını, Kapadokya`da sanata ve sosyal hayata büyük hizmetleri geçtiğini iddia etmişse de, bunlar şüpheyle yaklaşılması gereken bilgilerdir.
Gülbenkyan ilköğrenimini Kadıköy`de Aramyan-Uncuyan okulunda yapmış, sonradan Saint Joseph Fransız Lisesi `ne geçmiştir. Avrupa`da sürdürdüğü öğreniminin ilk durağında Marsilya `da bir süre kalarak Fransızca sını geliştirmiş, daha sonra Londra `nın ünlü King`s College üniversitesinde jeoloji mühendisliği diplomasını almıştır.
1891`de 22 yaşındayken Kafkasya gezisine çıkmış, özellikle Bakü petrol yatakları, onu petrolün geleceğin yakıtı olacağı konusunda ikna etmiştir. Gezi hatıralarını kitap olarak yayınlamış, ayrıca ünlü şarkiyatçılık dergisi Revue de Deux Mondes için iki makale yazmıştır. Bu makalelerinin Osmanlı Devleti`nin ilgisini çekmesi üzerine, özellikle Osmanlı İmparatorluğu `nun petrol kaynaklarını ve özellikle de Mezopotamya `daki petrol rezervlerini ele alan bir raporu padişah II. Abdülhamit `e sunulmak üzere hazırlamıştır.
Bir sonraki aşamada Gülbenkyan, o dönemde Hollanda sömürgesi olan Endonezya `da keşfedilmiş petrol kaynağını değerlendirmek için kurulmuş Hollandalı Shell şirketinin, bir İngiliz-Hollanda ortaklığı haline getirilmesiyle doğan günümüzün petrol devi Royal Dutch Shell `in kuruluşunda yer alarak petrol sektörüne doğrudan girmiştir. Bu şirket A.B.D. de John D. Rockefeller tarafından kurulmuş zamanının diğer petrol devi Standard Oil `e rakip olarak ortaya çıkmaktaydı. Gülbenkyan Royal Dutch Shell çerçevesinde Basra Körfezi kıyı şeridindeki petrol yataklarının işletilebilmesi için (özellikle Osmanlı İmparatorluğu ve İran nezdinde) gerekli girişimleri yürütmekle sorumluydu. 1898`de Paris ve Londra`daki Osmanlı elçiliklerine mali müşavir tayin edilmesiyle Gülbenkyan bir yandan da aynı zamanda bir Osmanlı memuru sıfatı edinmişti. Bu arada İngiliz vatandaşlığını da almıştır. 1910`da Jön Türk hükümeti idaresinde Osmanlı Bankası`na da danışmanlık yapmaya başlamış, petrol bölgeleri üzerindeki nüfuzunu artırmaya çalışan yeni oyuncu Almanya ile müzakerelerde rol oynamıştır.
Bu çerçevede, 1912`de Irak petrol yataklarını işletmek üzere, Royal Dutch Shell`in % 25, Alman yatırımcıların toplam % 25, Türkiye Milli Bankası `nın % 35 ve Kalust Gülbenkyan`ın da % 15 hissesine sahip olacağı Turkish Petroleum Company (T.P.C.) kurulmuştur. 1913-14`de Anglo-Persian Oil Company `nin de ortaklığa dahil olmasıyla hisselerde yeni ayarlamalar yapılmış, Gülbenkyan`ın hissesi % 5`e indirilmiştir. `Mr. Five Percent` (Bay Yüzde Beş) lakabı o dönemden kalmadır. I. Dünya Savaşı `nda Osmanlı İmparatorluğu`nun parçalanmasıyla kurulan Irak hükümeti ile Turkish Petroleum Company arasındaki müzakereleri de Gülbenkyan yürütmüş, ve T.P.C.`nin 1925`de gerekli imtiyazı almasını sağlamıştır. Ancak bu aşamada A.B.D. şirketleri de devreye girmiştir. Bunun üzerine Gülbenkyan bir kez daha taraflar arasında arabuluculuk yaparak, Anglo-Persian Oil Company, Royal Dutch Shell Group, Compagnie Française des Pí©troles ve Near East Development Corporation (Amerikan petrol şirketlerinden oluşan bir konsorsiyum) arasında Red Line Agreement (Kırmızı Çizgi Anlaşması) olarak bilinen anlaşmanın 1928`de akdedilmesini sağlamış, Osmanlı İmparatorluğu`nun eski toprakları üzerinde anlaşma taraflarının sözsahibi olacağı petrol yatakları arasındaki kırmızı çizgileri bizzat çizmiştir. Yüzde beşlik payını Turkish Petroleum Company`nin yerine yeni kurulan Iraq Petroleum Company bünyesinde de muhafaza etmiştir.
1930`lu yıllardan itibaren hayatının sonuna kadar Gülbenkyan ilgisini sanat koleksiyonculuğu üzerinde yoğunlaştırmıştır. Önceleri Paris`te topladığı koleksiyonunu daha sonra güvenlik mülahazalarıyla kısmen Londra`ya aktarmış, aktardığı parçalardan bazılarını sonradan British Museum ve National Gallery `ye bağışlamıştır. 1942`de II. Dünya Savaşı `nın ortasında tarafsız Portekiz `e yerleşme kararı alan Gülbenkyan hayatının kalan kısmını burada geçirmiş ve 6000 parçalık paha biçilmez koleksiyonunun tamamını tel bir çatı altında toplamaya dönük çalışmalar üzerinde yoğunlaşmıştır. Lizbon merkezli olarak faaliyetlerini uluslararası ölçekte halen sürdüren ve dünyanın en büyük vakıflarından biri olan Kalust Gülbenkyan Vakfı `nı kurmuş, müze hayali ise ölümünden sonra gerçekleşmiştir. Ermeni diyasporası na ve Kudüs `teki Ermeni Patrikliği ne yaptığı yardımlarla da tanınmaktadır. Londra`da St. Sarkis Ermeni Kilisesi `ni inşa ettirmiş, 1930`da Bogos Nubar Paşa `nın ölümüyle 2 yıllığına General Union of Armenian Welfare (Genel Ermeni Yardımlaşma Birliği)`nin başkanlığını yapmıştır.
Dış Bağlantı
- Bay Yüzde Beş
- http://www.gulbenkian.org/
- http://www.gulbenkian.pt/
- http://www.gulbenkian-paris.org/
