İran Kuzey-Batı
Kürtçe, Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İrani kolunun kuzey-batı İrani grubuna ait bir dildir.Genellikle Kürtler konuşur. Dünyada tahminen 14-40 milyon insan tarafından konuşulur.Kürtçenin bugünkü haline bakıldığında, binlerce yıllık bir geçmişinin olduğu görülür.Bu geçmişe rağmen Kürtçenin resmi dil olması gayet geç olmuştur.Kürtçe, ilk defa 1919 yılında Irak`ta, Şeyh Mahmud Berzenci tarafından resmi dil olarak ilan edilmiştir.Bu duruma rağmen kendini koruyarak bugüne kadar gelmiştir.Mensubu olduğu dil ailesi içerisinde, fonetiğini en iyi koruyan dillerden biridir.Kürtçenin bugüne gelmesinde bazı özellikler etkilidir.Bu özelliklerden biri de, kurulan hemen her cümlede "gerçek özne" nin yer almasıdır.Hint-Avrupa dillerinden bazıları ile ortaklıklar gösterir.Şiirsellik yönünden Farsça ile, varlıkların kime ait olduğunu belirtmede İspanyolca ile benzerlik gösterir.
Coğrafi dağılımı
Kürtçe, bugün Türkiye, İran, Irak, Suriye, Ermenistan diye bilinen değişik devletlerin sınırları içinde ve tarih boyunca Kürdistan olarak adlandırılmış coğrafyada konuşulmaktadır. Bunun yanında Gürcistan, Türkmenistan, Lübnan, Afganistan, Rusya gibi ülkelerde ve Avrupa`nın birçok ülkeside konuşulmaktadır. Kürtçe, dünyada tahminen 14-25 milyon insan tarafından konuşulmaktadır. Ancak bu kişilerin birbirleriyle anlaşmasında güçlükler bulunmaktadır.
Kürtçe Lehçeler
Kürtlerin konuştukları lehçeler söyle sıralanabilir: Kurmanci, Sorani, Gorani ve Zazaki. Sorani lehçesi, daha çok Irak`ta konuşulur.Gorani lehçesi, İran`da "Ehl-i Beyt" taraftarları arasında yaygındır.Zazaki lehçesi, Türkiye`nin genelde dağlık kesimlerinde konuşulur.Kurmanci lehçesi ise dünyanın birçok ülkesinde konuşulur ve eğitimde esas alınabilecek bir lehçedir.Kurmanci, Sorani, Zazaki, Farsça, Almanca, İngilizce ve Türkçe Arasında Bir Karşılaştırma
| | Türkçe |
|---|
| | Gewre/Mezin|| Gird / pil|| Bozorg|| GroíŸ|| Great||Büyük |
| | Herd || Hard || Zamin || Erde || Earth|| yer |
| | Hêlke || Hak || Tokhm || Ei || Egg|| Yumurta |
| | Bilind/Berz|| Berz|| Beland|| Hoch|| High|| Yüksek |
| | Masi|| Mase|| Mahi|| Fisch|| Fish|| Balık |
| | Roj/Hetav/Hor || Tıj|| Hurşid || Sonne|| Sun|| Güneş |
| | Aw|| Awe|| Ab || Wasser|| Water|| Su |
| | Behar|| Wisar|| Bahar|| Frühling|| Spring|| Bahar |
| | Tarik|| Tari|| Tarik|| Dunkel|| Dark|| Karanlik |
| | Dem|| Fek|| Dahan|| Mund|| Mouth|| Ağız |
| | Şew|| Şewe|| Şeb|| Nacht|| Night|| Gece |
| | Ziman/Ziwan|| Ziwan;Zon|| Zaban|| Sprache|| Language|| Dil |
Kürtçe Alfabeler
Mevcut yazılı kanıtlar, Kürtlerin geçmiş tarihlerinde birçok alfabe kullandıklarına tanıklık etmektedir. Buna rağmen Kürtlerin ilkin hangi alfabeyi kullandıkları henüz kanıtlanabilmiş değildir. Bunlar:1) Masi Sorati alfabesi: Arap tarihçi İbn Vehşiye, 855 yıllarında bitirdiği kitabında Kürtlerin Maso Sorati alfabesini kullandıklarını ve bu alfabeyle yazılmış üç kitabı gördüğünü söyler. Bu alfabenin 36 harften oluştuğunu ve Kürtlerce bu alfabeye altı harf daha eklendiğini söyler.
2) Yezidi Kürtlerinin kullandıkları alfabe: Bu alfabe yüzyıllarca Kürtler tarafından kullanılmıştır. 31 harften oluşan ve sağdan sola doğru yazılan bu alfabeye “Gizemli alfabe” ya da “Hurujul sır” da denmiştir. Yezidilerin kutsal dini kitabı Mushaf-ur Reş ve Kitab el Celve bu alfabeyle yazılmıştır.
3) Arap harflerinden oluşan Kürtçe alfabesi
4) Latin-Kürtçe Alfabesi
Latin harflerini temel alan Kürtçe alfabe 31 harften oluşur.
- A B C Ç D E íŠ F G H I í J K L M N O P Q R S Ş T U í› V W X Y Z
- a b c ç d e ê f g h i i j k l m n o p q r s ş t u u v w x y z
Bu alfabece karşılanan 31 sesten 8`i ünlü, 23`ü de ünsüzdür. Ünlüler ``a, e, ê, i, i, o, u, udir.
Dilbilim Kuralları (Gramer)
Hint-Avrupa Dil Ailesinin İrani grubunda Kürtçe,Farsça ve Paştu gibi diller bulunur.Bu diller genel olarak aynı kökten doğmuştur ve zamanla ayrı gramer kurallarına sahip birer dil olmuşlardır.Örneğin Kürtçede bulununan "erillik-dişillik" Farsçada yoktur.Örnek olarak "bav (baba)" ve "met (hala)" kelimelerini ele alalım.Bu isimler akraba ismi olduğu için ve isimleri alan kişilerin de cinsiyeti belli olduğu için, cinsiyet belirten ek, rahat ve kolay bir şekilde gelir.Dişillik eki "a"dır,erillik eki de "ê"dir.Bavê min(benim babam)
Meta min(benim halam)
Akraba isimlerinin dışında,varlık ve kavram isimlerine de gelen ekler bu kurala uyar.Varlık ve kavramlar,Kürtlerin yaşayışına,edindikleri deneyimlere bağlantılı olarak varlıklara bakış açısına göre şekillenir.Buna bağlı olarak bazı varlık ve kavramlar,birtakım özelliklerine göre eril yani erkek olur,bazıları da dişil yani kadın olur.2 örnek verelim.Poz (burun) ve mal (ev) isimlerini ele alırsak,burun Kürtçe`de erildir yani erkektir,buna bağlı olarak gelen ek "ê" olur.Ev kelimesi de dişildir yani kadındır,buna bağlı olarak gelen ek "a" olur.
Pozê min (benim burnum)
Mala min (benim evim)
Bir kişi Farsça veya Türkçede “arkadaşım” dediği zaman; dişil veya eril olduğu belli değildir; fakat bu özellik Kürtçede mevcuttur.Arkadaş kelimesi "heval"dır.
Hevalê min (benim erkek arkadaşım)
Hevala min (benim bayan arkadaşım)
-------Kürtçedeki bir diğer özellik, 12 tane kişi zamirinin olmasıdır.Bu özellik Farsçada da Türkçede de yoktur.
1.Grup Zamirler: Ben (Ez) - Sen (Tu) - O (Ew) - Biz (Em) - Siz (Hun) - Onlar (Ew)
2.Grup Zamirler: Ben,beni,bana (Min) - Sen,seni,sana (Te) - O,onu,ona (Wê /dişil , Wi /eril) - Biz,bizi,bize (Me) - Siz,sizi,size (We) - Onlar,onları,onlara (Wan)
1.Grup zamirler, daha çok zaman çekimlerinde yer alırlar.
Örnek:
Ez diçim (ben gidiyorum)
2.Grup zamirler ise varlık ve kavramların kime ait olduğunu bildirmede ve bazı geçişli zamanlarda, fiilin çekilmesine yardımcı olurlar.
--- Hevalê te (senin erkek arkadaşın)
--- Min vekir (ben açtım) / Vekirin yani "açmak" fiili geçişlidir.Bir diğer tanımıyla, nesne alabilir.
Söz varlığı
- Kürtçede hayvanın yaşına göre farklı adlar verilebilir:
Erkek kuzuların isimleri Kürtçe`de 4 yaşına kadar 4 kez değişiyor. Bu özellik Türkçede de vardır: Birinci yıl "berx", ikinci yıl "kavir", üçüncü yıl "hogeç", dördüncü yıl "maz" olur. Koç ismi "Maz" ve "Mazman" şeklinde değişir. Türkçede : 1.yıl "kuzu", 2. yıl "toklu", 3.yıl "şişek", 4.yıl "öveç" ve sonrasında "koç"tur. Araplarda deve yavrusunun 7 değişik isimle adlandırılması ve Eskimolarda yirminin üzerinde kar yağışı şekli isimlendirilmesi gibi. Hatta Kürtçede süpürgenin yirminin üzerinde adı vardır. Bazi örnekler; gêzik, gêzi, havlêk, kinoşe, melkes, sivnik, sizik.
- Bazı dillerde "sürü" ``(çoğul anlamda)`` herhangi bir ismin önünde kullanılabilirken Kürtçe her cümleye değişik kelimeler kullanılıyor.
“Bir sürü kuş uçtu, bir sürü koyun otluyor, bir sürü kurt gördüm, bir sürü at geçti, bir sürü adam geçti.” Kürtçe`de bunların hepsi farklı ifade edilir: “Refê teyran, keriye pez, garrana dewar, exiriyê hespan, perani yan ji zurbê guran, qeflê meriyan."
`Min keri meri dit` ya da `Min naxire meri dit” denilmez.
- Kürtçe`de bir şeye küçüklük anlamı yüklenmek istendiği zaman kelimelerin sonuna -ik eki getirilir.
Örnekler: Şiv “Sopa”, Şivik “Küçük sopa” demek. Law “Oğul”, Lawik “Küçük oğlan” demek. Bu kelime Türkçeye hakaret unsuru olarak geçmiştir.
- Kürtçede bir şeye “dahalık” anlamı yüklenmek istendiği zaman kelimelerin sonuna -tir eki getirilir. Örnek: Mezin “Büyük”, Mezintir “Daha büyük” demek.
Edebiyat
Kürt edebiyatı, halk edebiyatı ve yazılı edebiyat olarak ikiye ayrılır. Sözlü edebiyat, yani halk edebiyatı, yaklaşık bin yıl öncesine kadar dayanan yazılı edebiyata göre çok daha eskidir. Hemadani Baba Tahir (935-1010), Kürt edebiyatının ilk yazılı örneğini, bin yıl önce İran`da Arap alfabesiyle yazmıştır.Kürtçe`nin edebi ürünlere sahip önemli bir lehçesi Kurmanci`dir. Kurmanci lehçesinin 15. yüzyılda yazılmış olan bazı edebi eserler günümüze kadar ulaşmıştır. Bu lehçeyle yazan Kürt şairleri arasında ilk akla gelenler Eliyê Heriri (1425-1495), Feqiyê Teyran (1590-1660), Melayê Ciziri (1570-1640) ve Ehmedê Xani (1650-1707)`tir. Ehmedê Xani`nin Mem u Zin adlı ünlü eseri birçok kez yayınlandı. Türkçe`ye ilk kez 1930`da çevrilen Mem u Zin, daha sonra M. Emin Bozarslan tarafından tekrar çevrilmiştir.
Bunlara Kürtçe şiir yazdığı belirtilen Abdussamed Babek (ölüm tarihi: 1019 veya 1020) ile Diyarbakırlı kadın şair Sırrı Hanım (1814-1877) eklenebilir. Kimi yazarlar Osmanlı edebiyatının ünlü isimlerinden Nef`i (1572-1655) ve Nabi (1642-1712)`nin de Kürtçe şiirlerinin bulunduğunu belirtmektedir.
Prof. Qenatê Kurdo`nun belirttiğine göre 1911`de Viyana`da yayınlanan Yezidilerin kutsal kitabı Kitab el Celve, Kürtçenin Güney lehçesiyledir. Ona göre bu kitap 11-12. yüzyıllarda, O. L. Vilçevski`ye göre ise 17. yüzyılda yazılmıştır.
İlk Kürtçe Gazete
22 Nisan 1898a€˜de Mısır`ın başkenti Kahire`de sürgünde yayımlanan “Kurdistan” araştırmacılar tarafından ilk Kürtçe gazete olarak kabul edilir. Gazete, 1898-1902 yılları arasında Mikdad Midhat ve Abdurrahman Bedirhan kardeşler tarafından toplam 31 sayı olarak çıktı. Yayın 32 basım sonra 1902`de son buldu. Kurdistan gazetesinin hala 10., 12. ve 19. sayıları bulunamamıştır. Bütün sayıların İstanbul`daki Osmanlı ve Yıldız Sarayı arşivinde bulunma ihtimali çok yüksektir.}
Hint-Avrupa dil ailesinin sayıları
Hint-Avrupa ailesindeki bütün sayılar aynı kökenden gelmektedir.Kürtçe ve Farsça`nın aynı dil grubunda yer almalarından dolayı sayıları benzerlik göstermektedir.
| Türkçe>|Kurmanci || Zazaca ||Pehlevice|| Farsça || Sanskritçe || Yunanca || İtalyanca || İspanyolca || Almanca || Fransızca || İngilizce || |
|---|
| bir ``(1)`` >| yek || yew / jew || êw || yak || eka || ena || uno || uno || eins || un || one || |
| iki ``(2)`` >| du du || dı || du || du || dva || tio || due || dos || zwei || deux || two || |
| üç ``(3)`` >| sê || hirê || si || seh || tri || tria || tre || tres || drei || trois || three || |
| dört ``(4)`` >| çar || çhar || çahar || çahar || catur || tesera || quattro || cuatro || vier || quatre || four || |
| beş ``(5)`` >| pênç || ponç || penc || panj || panca || pende || cinque || cinco || fünf || cinq || five || |
| altı ``(6)`` >| şeş || şeş || şeş || şaş || sas || eksi || sei || seis || sechs || six || six || |
| yedi ``(7)`` >| heft || hewt || haft || haft || sapta || epta || sette || siete || sieben || sept || seven || |
| sekiz ``(8)`` >| heşt || heşt || haşht || haşt || asta || oxto || otto || ocho || acht || huit || eight || |
| dokuz ``(9)`` >| neh || naw || nuh || noh || neva || ennia || nove || nuevo || neun || neuf || nine || |
| on ``(10)``>| deh || des || dah || dah || daça || dheka || dieci || diez || zehn || dix || ten || |
Kürtçe ve Farsça
} } Kürt dili Farsça ile aynı dil grubuna girer. Fakat Farsça`dan tamamen farklı bir dildir. Bu iki dil arasındaki temel ayrılıklar şöyle sıralanabilir. En belirgin ayrılık Kürtçe`de olup da Farsça`da olmayan “cinsiyet” liktir ki bu da Arapça`da bulunur.Kürdolog Minorsky, İslam ansiklopedisinde Kürtçe ve Farsçanın birbirlerinden ayrı ve bağımsız diller olduğunu söyleyerek bu ayrılıkları beş başlık altında toplar:
1) Fonetik bakımdan: Kürt dilinin fonetiği Farsçanınkinden ayrıdır.
2) Ses değişmeleri: Farsça ve Kürtçede bulunan ortak kelimeler ses bakımından büyük bir değişime uğramışlardır.
3) Şekil ayrılıkları: Zamirlerden tutalım fiil çekim ve bükümlerine, aitlik takılarından isim tamlamalarına kadar birçok ayrılık mevcuttur.
4) Sözdizimi farkları.
5) Kelime ayrılıkları
Kürtçenin Farsçadan farklı bir fonetiği, morfolojisi, sentaksı, kelime hazinesi ve kelime vurgusu vardır. Kürtçe anlaşılacağı gibi özgün bir dildir. .
Dilbilimcilerin görüşlerine göre Kürtçe, Farsçadan bağımsız ve daha eski bir dildir. Sidney Smith: “Kürt Dili`nin kökenine ilişkin görüşler, toptan değişime uğradı. Güvenilir araştırmacıların görüşlerine göre; günümüz Kürtçesi, Çağdaş Farsça`nın bozulmuş, derlenmiş bir türevi değildir. Tersine tümüyle bağımsız ve eski farsçadan çok daha eski bir dildir.”
Ünlü Osmanlı Seyyahı Evliya Çelebi, Seyahatname`sinde, Kürtçeden ve Kürtçenin lehçelerinden söz eder. Kürtçenin zengin ve kadim bir dil olduğunu; Farsça, İbranice ve Dericeden ayrı olduğunu vurgular.
Linkler
Kürtçe Dersler ve Sözlükler
- Kürtçe Dersler [1]
- Kürtçe öğren, Kurtce ogren
- Kürtçe Sözlük
- Zazaki öğrenimi
- Kurmanci Kürtçe grameri
- Kurmanci dersleri
- Kürtçe Öğrenelim
- Kürtçe Grameri (1971 yılında Emir Celadet Bedir Han ve Roger Lescot tarafından hazırlanan gramerin tüm sayfaları bulunuyor.)