3 Ekim 1901’de İstanbul’da doğdu. İstanbul Sultanisi’ni (bugün İstanbul Lisesi) (1918) ve Mekteb-i Mülkiye’yi (bugün A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi) bitirdi (1921). Aynı yıl Darülfünun-ı Osmani (bugün İstanbul Üniversitesi) Edebiyat Fakültesi Beşeri Coğrafya Kürsüsü’ne asistan oldu. Aynı fakültede felsefe tarihi ve sosyoloji öğrenimi gördü. 1933’e değin sosyoloji, felsefe, tarih ve coğrafya öğretmenliği yaptı. Umumi İçtimaiyat (1931), Türk Tefekkürü Tarihi (1932-33, 2 cilt) adlı kitapları yayımlandıktan sonra uzmanlık eğitimi için Almanya'ya gitti (1934). Türkiye’ye döndükten sonra İ. Ü. Edebiyat Fakültesi’nde Türk Tefekkür Tarihi Kürsüsü’ne doçent olarak atandı (1935). 1944 yılında profesör, 1957 yılında ordinaryüs profesör oldu. 1973’te A. Ü. İlahiyat Fakültesi’nden emekli oldu. Hilmi Ziya Ülken, 1938-1943 yılları arasında İnsan dergisini yayımladı ve Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Dergisi’ni yönetti. Türk düşünce tarihi üzerine yaptığı çalışmalarla sosyal bilimlere önemli katkılar sağlamış olan Ülken 5 Haziran 1974’te İstanbul’da öldü.
Başlıca yapıtları
* Umumi İçtimaiyat (1931)* Aşk Ahlakı (1931)
* Türk Tefekkürü Tarihi (1933-1934)
* İnsani Vatanperverlik (1933)
* Türk Filozofları Antolojisi (1935)
* Türk Mistisizmini Tedkike Giriş (1935)
* İçtimai Doktrinler Tarihi (1940)
* Ziya Gökalp (1942)
* Dini Sosyoloji (1943)
* Şeytanla Konuşmalar (1943)
* İslam Düşüncesi (1946)
* Ahlak (1946)
* Millet ve Tarih Şuuru (1948)
* Sosyolojinin Problemleri (1953)
* Veraset ve Cemiyet (1957)
* Tarihi Maddeciliğe Reddiye (1958)
* Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi (1966)
* Eğitim Felsefesi (1968)
* İslam Felsefesi (1969)
* Varlık ve Oluş (1969)
* Bilgi ve Değer.Romanlar
* Posta Yolu (1941)
* Yarım Adam (1942)