Türkçe Bilgi: Vahdet-i Vücûd

Vahdet-i Vücud (varlık birliği); tasavvuf düşüncesinde, yaratanla yaratılanın tek kaynaktan geldiğini ve "bir" olduğunu savunan görüştür. Künt'ü, Kenz inancı Gizli bir Hazine idim bilinmeyi istedim yani dünyadaki bütün varlıkların ve tüm evrenin Tanrı'nın yansımaları olduğu anlamını taşır, İnsanların Allah'tan gelip yine Allah'a dönüşleridir. Nefsini terbiye eden insan oğlu Şeriat, Tarikat, Marifet ve Hakikat kapılarından geçer ve en sonunda Hak ile Hak olur. Hallac-ı Mansur ve Seyyid Nesimi'nin kendilerini ölüme götüren "En-el Hak" sözü, bu inancın yansımasıdır. Dönemlerinde, bu Evliyalar, dinden çıkmakla sapkınlıkla ve şirkle suçlanmıştır. Hallac-ı Mansur, ölüm anında şu sözleri söylemiş ve Allah'tan katillerini bağışlamasını dilemiştir: Ya Rabbi canımı alan bu kullarını bağışla; çünkü onlar senin bana gösterdiğin sırlarından haberdar değiller, senin bana gösterdikerini onlar göremezler bilemezler. Bu inancın en büyük temsilcileri Hacı Bektaş Veli, Yunus Emre, Niyazi-i Mısri gibi büyük İslam düşünürleridir. "Vahdet-i vücud" tabiri bu öğretinin en büyük sözcüsü olan Muhyiddin İbn Arabi'nin eserlerinde bu kelimeler ile adlandırılmaz. İfadeyi ilk kullanan, İbn Arabi'nin öğrencisi Sadreddin Konevi'dir. Varlık Felsefi anlamda "varlık" üzerine yapılan tartışmalar, İslamiyet'in doğuşundan çok sonra, özellikle Yunan felsefesiyle gerçekleşen temaslar sonucunda ortaya çıkmıştır. İslam coğrafyasında özgün bir epistemoloji ve terminoloji geliştiren kelamcı, filozoflar ve sufiler, varlık konusunda kimi zaman birbirine yaklaşan, kimi zaman da sert tartışmalara varacak kadar ayrımlaşan görüşler öne sürmüşlerdir. Tanrı'nın varlığı "varlık" yönünden bakıldığında "tek" ise bu durumda onun varlığı dışındaki diğer tüm varlıkların varlığı hangi anlamda bir "varlık"tır sorusu kafaları meşgul etmiş, bazı filozoflar Tanrı'nın varlığını "Mutlak varlık", diğer tüm yaratılmışları ise var olup olmama açısından mutlaklık taşımadığı için "Mümkün varlık" şeklinde tanımlayan bir ayrım yapmışlar ve aralarında bazı farklılıklar olsa da kelamcılar ve filozoflar bu ayrımı zihin dışında, ontolojik bir ayırım olarak algılamışlardır. Vahdet-i vücud taraftarı sufiler ise bu ayırımın zihni bir ayırım olduğu, esasında varlığa bu şekilde bir ayrım getirilemeyeceğini ileri sürmüşlerdir. Her ne kadar varlık birliği düşüncesinde Tanrı ve kullar arasında Tanrı'nın "Tanrılığı" kulun "yaratılmışlığı" korunuyor olsa da bir kısım istisnaları bir kenara bırakacak olursak özellikle fıkıh, hadis, tefsir gibi dini ilimler alanındaki bilginler bu anlayışın yaratıcı ile kul arasındaki farkı ortadan kaldıracak ve tüm dini emir ve yasaklara kayıtsızlığa sevk edecek bir sapkınlığa yol açacağı endişesine kapılmışlardır.

Varlık

tek ve mutlağın varlığından ibarettir ancak tıpkı güneşin çeşitli aynalardaki yansıması gibi çokluk olarak görülür. Varlığın tezahürü de bir gerçekliğe sahiptir dolayısıyla evrenin de bir gerçekliği vardır. Çokluk ile birlik arasında mahiyet farkı vardır. Işığın tekliği renklerin çokluğu benzetmesinde olduğu gibi her ikisi de gerçektir ancak gerçekten bilenler çeşitli renklerin varlığını ışıktan aldığını da bilmekle birlikte renklerin varlığını da onaylarlar. Herşey varlığın içinde yer aldığından evreni inkar varlığı da inkar anlamına geleceğinden evreni inkar etmek mümkün değildir.. Terminoloji Sufilere göre kendiliğinden var olan (kaimun bizatihi) varlık (vücud) birdir; o da Hakk Teala'nın varlığıdır. Bu varlık ezelidir; çoğalma, bölünme, değişme, yenilenme kabul etmez. Ancak Hak, zatı itibariyle değil; sıfat ve fiilleri itibariyle bütün suret ve şahıslarda mutlak olmaktan çıkmaksızın ve asla değişikliğe uğramaksızın tezahür ve tecelli etmektedir. İçinde farklılıklar ve değişme barındıran tüm evren ve içindeki canlı ve cansız her unsur, ancak O'nun varlığı ile ayakta durmaktadır. Vahdet-i vücut, Panteizm'deki gibi tek hakikatin parçalandığını ve sadece içkinliğini savunmaz. Materyalist panteizm veya monizm gibi ilk ilke ile evrendeki her şey arasında maddi bir bütünlüğü tasavvur etmez ve savunmaz. Tarihte varlık birliği İbn Arabi'den önce bazı mutasavvıfların varlıkta Allah'tan başka birşey olmadığına ilişkin ifadeleri vardır. Maruf el-Kerhi (ö.815-816) kelime-i şehadeti "Vücudda Allah'tan başka hiçbirşey yok" tarzında ifade eden ilk kişi olduğu söylenir. Hace Abdullah el-Ensari (ö.1089) ise kendisine tevhidin ne olduğu sorulduğunda "Yalnızca Allah! Başka bir şey yok!" (Allah bes! Baki heves!) diye yanıt vermiştir. Büyük İslam alimi Gazali'nin de benzeri deyişleri vardır. O, Mişkatu'l-Envar adlı eserinde "Arifler, mecazın en aşağı noktasından hakikatın zirvesine yükseldikleri ve miraclarını tamamladıkları zaman vücutta Allah'tan başka birşey olmadığını ayni müşahede ile gördüler." demekte aynı şekilde meşhur eseri İhya-u Ulumiddin Din'de "Vücud'da Allah'tan başka birşey yoktur...Vücud yalnızca Gerçek Bir'e aittir" demektedir. Buradaki "Vücud" terimiyle kastedilen herhangi bir sıfatla nitelendirilmeyen felsefenin de üzerinde durduğu mutlak

Varlık

tır. Muhyiddin İbn Arabi ve vahdet-i vücut ekolünün tarihteki tesirlerinin en çok görüldüğü coğrafya, Anadolu olmuştur. Endülüs'te doğup büyüyen Muhyiddin Arabi, Anadolu'da yaptığı seyahatler esnasında; Konya, Kayseri, Malatya, Sivas ve Aksaray gibi şehirlerde bulunmuş, oranın bilginleriyle görüşmüş, öğrenciler yetiştirmiştir. Bunların arasında en ünlüsü ve hocasının görüşlerini yaptığı şerhler ve izahlarla, gelecekteki nesillere taşıyan kişi Sadreddin Konevi'dir. Annesiyle yaptığı evlilik sebebiyle aynı zamanda Muhyiddin Arabi'nin üvey evladı da olan Konevi, yazdığı çok sayıda eserle, vahdet-i vücut düşüncesinin de ilk sistematik izahını yapan kişidir. Osmanlılarda, İznik'te ilk medreseyi kuran ve ilk Şeyhülislam olan Molla Fenari'nin, Muhyiddin Arabi'nin "Fusus" adlı eserinin de şarihi bir Ekber olması sebebiyle, vahdet-i vücuda karşı, Osmanlı topraklarında uzun süre doğrudan eleştiri yapılamamış; hatta İbn-i Arabi'ye karşıtlığıyla bilinen Şeyhülislam Çivizade Mehmed Efendi görevinden azledilmiştir. Bu dönemde Osmanlı padişahı Yavuz Sultan Selim'in emriyle İbn Arabi'ye yöneltilen itirazların cevaplandırıldığı Farsça bir kitap dahi kaleme alınmıştır. Ancak 17. yüzyıldan sonra bu durum değişmeye ve Vahdet-i vücud'a yönelik eleştiriler artmaya başlamıştır.

Vahdet-i Vücud görüşünü benimseyen sufiler

Sadreddin Konevi'den itibaren günümüze kadar 7 asır boyunca İbn Arabi ekolünü Osmanlılar döneminde devam ettiren ve onun üzerine yorumları bulunan sufilerden bazıları şunlardır: # Fahreddin Iraki (1213-1289) # Müeyyidüddin el-Cendi (v. 691/1291?) # Aziz Nesefi (v.1300?) # Sadeddin Fergani (v. 699/1300) # Abdürrezzak Kaşani (v.1329) # Mahmud Şebüsteri (1288-1340) # Davud-i Kayseri (v. 751/1350): Konevi'nin talebelerinden Kemaleddin Kaşani'nin talebesidir. # Şeyh Bedreddin (1359–1420) # Abdülkerim el-Cili (1366-1424) # Molla Fenari (v. 834/1430): Babası Konevi'nin halifelerindendir. # Şah Nimetullah-i Veli (1330–1431) # Muhammed Kutbuddin İzniki (v. 855/1450): Molla Fenari'nin talebesidir. # Yazıcızade Muhammed Efendi (v. 855/1451): Muhammediye isimli meşhur eserin müellifidir. # Akşemseddin (v. 863/1459): Fatih Sultan Mehmed'in hocasıdır. "Risaletü'n-Nuriyye" ve "Def'u Metaini's-Sufiyye" adlı eserlerinde İbn Arabi'nin görüşlerini savunmuştur. # Bıçakçı Ömer Sıkkini: Hacı Bayram-ı Veli'nin müridir, 2. devre Melamiliğin kurucusu olur. # Abdurrahman Cami (1414-1492) # Cemal Halveti (Çelebi Halife, v. 912/1506): İbn Arabi'nin iki beytini şerh etmiştir. # İdris Bitlisi (v. 926/1520). # Sofyalı Bali Efendi (v. 960/1552): Füsus şarihidir. # Abulvehhab Şarani (1493-1565) # Nureddin Musliheddin Mustafa Efendi (981/1578). # Üftade Muhammed Muhyiddin (v. 968/1580): Bursalı ve Halvetiyye Tarikatı büyüklerindendir. # Aziz Mahmud Hüdayi (v. 1038/1629): Üftade Hazretlerinin talebesi ve Halvetiye yolunun kurucusudur. # İsmail Ankaravi (v. 1041/1631): Meşhur Mesnevi şarihidir. # Abdullah Bosnevi (v. 1046/1636): Füsus şarihidir. # Sarı Abdullah Efendi (v. 1071/1660). # Sunullah Gaybi (v. 1087/1676?). Keşfü'l Gıta adlı eserinde Vahdet-i vücud açıklanmaktdır. # Karabaş Veli (Ali Alaeddin Atvel, v. 1097/1685). # Atpazari Osman Fazlı İlahi (v. 1102/1690). # Niyazi-i Mısri (v. 1105/1693): En yaygın ve meşhur tasavvufi divanın sahibidir. # Abdülaziz Debbağ (v.1717) # Nasuhi Mehmet Efendi (v. 1130/1717). # İsmail Hakkı Bursevi (v. 1137/1724). # Abdülgani Nablusi (1641–1731) # Neccarzade Mustafa Rıza Efendi (v. 1159/1746). # Kırımlı Selim Baba ( Doğumu ?/v.1756). # Şah Veliullah Dehlevi (1703–1762) # Abdullah Salahi-i Uşşaki (v. 1196/1781). # Ahmed İbn Acibe (1747-1809) # Köstendilli Süleyman Şeyhi (1750-1820?) # Safranbolulu Mehmed Emin Halveti (v. 1283/1867). # Haririzade Seyyid Muhammed Kemaleddin (v. 1299/1881). # Emir Abdülkadir (1808–1883) # Muhammed Nur'ül Arabi (v. 1305/1887). # Ahmed Ziyaeddin Gümüşhanevi (v. 1311/1893): Tercüme-i Canibü'l-Garbi fi Halli Müşkilati İbn Arabi adlı bir eseri vardır. # Ahmed Amiş Efendi (1807-1920) # Hüseyin Vassaf (1872-1929). Uşşaki şeyhlerinden yazar. # Abdurrahman Sami Uşşaki (1878-1935): Halveti-Uşşaki şeyhlerindendir. İbn Arabi'nin bazı eserlerini tercüme ve şerh etmiştir. # Ali Salahaddin Yiğitoğlu (v. 1937). Ahmed Avni Konuk ve Yakub Han Kaşgari ile birlikte Osmanlı'nın son Füsus şarihlerindendir. İbn Arabi'nin Füsusu'l-Hikem'ini ve İbn Farız divanını Türkçeye tercüme ve şerh etmiştir. Eserleri basılmamıştır. # Ahmed Avni Konuk (1868-1938): İbn Arabi'nin Füsus'unu hem tercüme hem şerh etmiştir. Ayrıca Mevlana'nın Mesnevisini, Fahrüddin Iraki'nin Lemaat'ını da Türkçeye tercüme etmiştir. # Hüseyin Şemsi Ergüneş (1872-1968) Muhammed Nur'ul Arabi'nin talebelerindendir. Çok sayıda tercümelerinden çok azı günümüz Türkçesine aktarılmıştır. # Lütfi Filiz (1911-2007) # Ahmed Hulusi(1945- ) Tartışmalar Vahdet-i vücut inancını savunanların en önemli temsilcilerinden biri deYunus Emre'dir. Vahdet-i vücut konusu, İslam topraklarında asırlardır tartışılan ve tarafların kimi zaman birbirlerini cahillik, sapkınlık, zındıklık, mülhidlik ve dinden çıkmakla suçladıkları çok tartışmalı konulardan biri olmuştur. İbn Teymiye, Saadettin Taftazani, Mustafa Sabri Efendi gibi fakih, kelamcı ve şeyhülislamların da aralarında bulunduğu bir gurup vahdet-i vücudu kıyasıya eleştirmişlerdir. Öğretinin kaynağı veya sözcüleri sufiler olmakla birlikte 14. yüzyıl sufilerinden Alauddevle Simnani ve 17. yüzyıl sufilerinden İmam-ı Rabbani gibi sufiler de vahdet-i vücudu eleştirmişlerdir. Aralarında sufi ve selefilerin de bulunduğu bazı müslümanlar vahdet-i vücut ve panteizm arasında karşılaştırmalar yaparak ikisi arasındaki benzerliklere dikkat çekmişlerdir. Diğer bazı müslüman bilgin ve sufiler ise her iki kavramın birbirlerinden tümüyle ayrı anlamlar taşıdıklarını ileri sürmüşlerdir. Bazı selefi yazarlar vahdet-i vücut anlayışını, onun Hindu felsefesi etkileşime giren Arapların üretimi olduğunu ileri sürerek eleştirmektedirler. Bazı selefiler, Kabala ile benzerlikler üzerinde de durmaktadırlar. İmam-ı Rabbani (Ahmed Sirhindi/Müceddid-i Elf-i Sani) gibi önde gelen bazı sufi büyükleri de vahdet-i vücudun, sufinin mistik yolculuğunda (Seyru Süluk) karşılaştığı ve Hak'kın varlığında kendi varlığını yok olmuş görerek sadece tek bir varlık olduğunu zannettiği bir hal olduğunu ancak bu halin daha üstün makamlarda aşıldığını dolayısıyla da sufinin yaşadığı en üstün makam olarak görülmemesi gerektiğini söyleyerek eleştirmiştir. İmam-ı Rabbani, Vahdet-i vücut kavramına karşı vahdet-i şuhut kavramını getirmiştir. Rabbani, evrenin mevcudiyeti ile mutlak varlık (Vucud-u Mutlak) arasında kesin bir ayırım yapılması gerektiğini özellikle belirtir. Sufiler bu eleştirileri hem bazı ayet ve hadisleri kullanarak hem de vahdet-i vücudun Panteizm gibi bazı felsefi ekollerden farklarını ortaya koyarak yanıtlamaya çalışmışlardır. Bazıları da vahdet-i vücut için sadece içkinliği vurgulayan Panteizm değil, hem içkin hem aşkınlığı içeren Panenteizm tabirinin kullanımının daha doğru olduğunu ileri sürmüşlerdir. Vahdet-i vücut ile ilgili müstakil bir eser sahibi olan İsmail Fenni Ertuğrul (1855-1946) eserinde, vahdet-i vücutta, panteizmin aksine, Tanrı'nın evrenin bütünü, toplamı olmadığı, sadece evrenin ayrı bir varlığa sahip olmayıp Hakkın vücuduyla ayakta durduğu (kaimliği), evrenin varlık (vücud) itibariyle Hak'kın aynı ise de eşyanın zat, hususiyet ve belirtileri (taayyünleri) itibariyle Hakkın eşyadan ayrı olduğunu söyler. Tanrı'nın dışındaki her şey yani eşya, varlığını Hakkın varlığına borçludur ve bir an bile ona muhtaç olmaktan azade değildir. Yani evren panteizmde olduğu gibi bizatihi mutlaklık taşımamakta ve Hak'kın varlığı aleme ihtiyaç duymamaktadır. Ertuğrul bununla ilgili olarak Muhyiddin Arabi'nin Fütuhat-ı Mekkiyye'nin 371. babındaki şu ifadesini de aktarmaktadır: "Allah, Allahtır, alemin mevcut olması veya olmaması eşittir" (Ertuğrul: s.83-84) Ertuğrul'a göre vahdet-i vücut anlayışının pek çok dini, ahlaki ve irfani faydaları vardır. Bunlardan bazıları; vahdet-i vücut murakabesine devam edilerek, Allah'a ulaşmanın kolay ve kestirme yol oluşu, kişinin kendisinde müstakil bir varlık görmeyişinden ötürü riya, gurur ve kibirden uzak kalabilmesi, tüm yaratılmışlara Hak'kın tecelli aynaları olarak bakıldığında onlara daha iyilikseverce yaklaşılacağı, hakiki tevhid anlayışı ile gizli şirkten uzak kalınacağı olarak sayılabilir. Vahdet-i vücut ile ilgili Panteizmle de ilişkili olan itirazlar arasında evrenin (alemin) ezeliliği (kadimliği) bahsi geçmektedir. Vahdet-i vücudu savunanlar, alemin Allah'ın ezeli ilminde bulunması sebebiyle ezeli olduğu ancak harici varlığı itibariyle ezeli olmadığı (hadis) yönünde savunma getirmişlerdir. Füsus şarihlerinden olan Ahmed Avni Konuk, konuyla ilgili olarak şunları söylemektedir: Kevn-i cami olan, insan-ı kamil suretiyle hadistir ve hakikat-ı ruhiyyesiyle ezelidir. Ayrıca bakınız * Panenteizm * Ekberilik * İbn Arabi * Davud el-Kayseri * Vahdet-i Şuhud Kaynaklar * Ahmed Avni Konuk, Fususu'l-Hikem tercüme ve Şerhi, haz. Selçuk Eraydın-Mustafa Tahralı, İstanbul, 1994 * İsmail Fenni Ertuğrul - Vahdet-i Vücud ve İbn Arabi, İnsan Yayınları, İstanbul, 1991 * Mustafa Kara - Metinlerle Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul, 2004 * Mustafa Tahralı - Muhyiddin İbn Arabi ve Türkiye'ye Tesirleri * Şeyh Mekki Efendi ve Ahmed Neyli Efendi - İbn Arabi Müdafası, İstanbul,2004 * Sufi metaphysics/Wikipedia Ek Okumalar * Bizbize Yayınları - vahdetin formülü, tekliğin ve tekilliğin formülü. Yayınları * Adem DUDU : Vahdetin Formülü Bizbize Yayınları Ankara AGUSTOS 2006 * İsmail Fenni Ertuğrul : Vahdet-i Vücud ve İbn Arabi, İnsan Yayınları, İstanbul, 1991 * Mehmet Ali Ayni : Şeyh-i Ekber'i Niçin Severim, İst, 1922 * Ferid Kam, Vahdet-i Vücud, İstanbul, 1912 * A. E. Afifi : Muhyiddin İbn'ul Arabi'nin Tasavvuf Felsefesi, Çev. Mehmet Dağ, A. Ü. İlahiyat Fakültesi Yay. Ankara, 1975 * Muhyiddin Arabi : Fütuhat-ı Mekkiyye Cilt I. Litera Yayıncılık, İstanbul, 2006. * _________________Fusus'ül Hikem M.E.B. Yayınları 1991 * Sadreddin Konevi : Tasavvuf Metafiziği, İz Yayıncılık, İstanbul, 2002 * Abdülgani Nablusi :Gerçek

Varlık

Vahdet-i Vücudun Müdafaası, (Vücud-u Hak), İz Yayıncılık, İstanbul, 2003 * __________________Ariflerin Tevhidi, İz Yayıncılık, İstanbul, 2003 Dış bağlantılar * Vahdet-i Vucüd ile Vahdet-i Şuhud arasındaki 10 fark * Muhyiddin İbn Arabi-Eserleri ve hakkındaki makaleler * Ibn al-'Arabi, by William C. Chittick * Ibn Arabi Society * Muhyiddin ibn Arabi Okumaları * Doç.Dr.Abdurrahim Güzel - Kelam ve Tasavvuf Açısından Tevhid * Sadettin Taftazani / Vahdetivücut Risalesi (eleştiri)

Kaynaklar

Vikipedi

Vahdet-I Vücûd

Varlık

Varlık

Vahdet-i Vücud görüşünü benimseyen sufiler

Varlık

Kaynaklar

A'mâk-ı Hayâl

Safranbolulu Mehmed Emin Halvetî

Sadreddin Konevî

Ferit Kam

Ekrem Demirli

Abdülkâdir Geylânî

Ebussuud Efendi

Haydar Amuli

Vahdet-I Vücûd

Vahdet-I Vücûd Hakkında Detaylı Bilgi

Varlık

Varlık

Vahdet-i Vücud görüşünü benimseyen sufiler

Varlık

Kaynaklar

Görüşler ve Yorumlar

Okuma Önerileri

A'mâk-ı Hayâl

Safranbolulu Mehmed Emin Halvetî

Sadreddin Konevî

Ferit Kam

Ekrem Demirli

Abdülkâdir Geylânî

Ebussuud Efendi

Haydar Amuli