çöl
Kumluk, susuz ve ıssız geniş arazi, sahra, badiye:"Koskoca çölü, yapı ve bahçelerle donattık."- F. R. Atay.
Atasözü, deyim ve birleşik fiiller
çöle dönmek
Çöller, bulundukları yerlerin özelliklerine göre muhtelif isimler alırlar. Bunlar; kumlu çöller, soğuk çöller, tuzlu çöller, taşlı ve kayalık çöllerdir.
Çöllerde, devamlı olarak kuraklık ve soğuklar olduğundan, bitki örtüsüne çok az raslanmakta (kaktüs, bodur ağaçlar, kayalıklar arasında yetişen bitkiler gibi) ve bu sebeple buralarda çok az sayıda insanlar yaşamaktadır.
Çöl bitkileri, yağmur yağdığı zaman çok hızlı büyür. Hatta yağmur sularını bünyelerinde depo ederek, kurak dönemlerde bundan istifade ederler. Böylece hayatiyetlerini uzun müddet devam ettirebilirler. Bazı çöl bitkileri de su bulmak için köklerini toprağın derinliklerine salarlar. Yaprakları çok küçük olup, diken halindedir. Suyun depo edildiği gövde kısımları geniş bir yapıya sahip olduklarından kuraklığa uymuşlardır.
Çöllerde, daha çok iri gövdeli hayvanlar yaşamaktadır. Bunlar vücutlarında su depo ederek uzun zaman susuz kalmaya tahammül ederler. Mesela deve ve devekuşu gibi. Bunun yanında çöllerde küçük çöl hayvanları da bulunmaktadır. Bunlar geceleri dışarı çıkar, gündüzleri inlerde serin yerlerde barınırlar. Bunlara misal olarak sürüngenler (kertenkele gibi), kemirgenler, tilki, muhtelif kuşlar vs. gösterilebilir.
Yeryüzünde geniş alanlar kaplayan çöller olarak; Arktik ve Antarktika (soğuk çöller), Arabistan, Orta Asya, Avustralya, Afrika (kurak-kumlu çöller)daki çölleri gösterebiliriz. Dünyanın en kurak çölü bir Güney Amerika ülkesi olan Şili’deki çöldür. Çöllerde km2ye 0.00078 ila 0.3 kişi düşmektedir. Yani 4 ila 128 km2ye bir kişi isabet etmektedir.
Çöllerde yağış çok azdır. Hatta bazı çöllerde 7-8 senede ancak bir defa yağış olmaktadır. Yıllık yağış miktarı, çölün durumuna göre 0.5 mm ile 25 mm arasında değişmektedir. Bazı çöllerde ise yıllık yağış miktarı 250 milimetreye kadar çıkabilmektedir. Bu tip çöller daha çok bozkır görünümündedir.
Güneş ışınları, hava sıcaklığı ve atmosferdeki nem ile alakasından dolayı, bir iklim etkisi sayılan buharlaşma, bütün çöllerde çok önemlidir. Dünyadaki bütün çöllerde toplam yıllık buharlaşma oranı, yıllık yağmurdan fazladır. Bu ise, sürekli bir su kaynağı olmadığı müddetçe su kütlelerinin meydana gelmesine mani olur.
Çöllerde gece ile gündüz arasında çok fazla sıcaklık farkı bulunmaktadır. Yani gündüzleri çok sıcak (40°C ile 50°C)geceleri ise çok soğuk (-20 ila -25°C) olmaktadır. Çöller, şiddetli yağışlar ile rüzgarların aşındırma ve kumulları bir yerden başka bir yere taşımasıyla meydana gelirler. Çöllerde çok seyrek yağan yağmurlar, sağanak halinde yağdıklarından, kumulları düz yerlere taşırlar ve buralarda bulunan tepeciklerin etrafına yığarak adatepe diye adlandırılan adacıklar meydana getirirler.
Çöllerde yaşayan insanlar eskiden daha çok göçebe halindeydiler. Göçebeler, geçimlerini hayvancılıkla temin etmekte, vahalar ile otlaklar arasında yüzlerce kilometre yol katederek hayvanlarını otlatmaktaydılar.
Dünyanın En Büyük Çölleri
- Büyük Sahra Çölü (Kuzey Afrika) 8.600.000 km²
- Libya Çölü (Kuzey Afrika) 1.683.000 km²
- Simpson Çölü (Avustralya) 1.450.000 km²
- Gobi Çölü (Çin-Moğolistan) 1.300.000 km²
- Kalahari Çölü (Güney Afrika) 518.000 km²
- Nibye Çölü (Sudan) 310.000 km²
- Karakum Çölü (Türkmenistan) 270.000 km²
Kaynak: Rehber Ansiklopedisi
