Göçlerin tarihçesi ve siyasal nedenleri
Türkiye`ye yönelik Çerkes göçleri, küçük gruplar halinde 19.yüzyılın ilk yarısında da yapılmıştı. Örneğin 12 Haziran 1828`de Anapa`nın Rusların eline geçmesi üzerine, kentteki Adıge`lerin bir bölümü de Türkiye`ye göç etmişti. Türkiye`nin Karadeniz kıyılarına yerleşen, tarım ve ticaretle geçinen 370 Adıge ailesi vardı. Ayrıca K`emguy derebeylerinden Kaplan-Girey, Şubat 1847`de 1.619 kişisi ile birlikte İstanbul`a yerleşmiş, kölelerinin bir bölümünü de satmıştı.Ali Kasumov-Hasan Kasumov,Çerkes Soykırımı,Ankara,1995,s.142-143Bu gruplar Çerkesya ile ticari,vb ilişkilerini de sürdürüyorlardı.
Göçlerin temel nedeni ise, Rus emperyalist politikasıdır. Adıge sürgününde Osmanlı, İngiliz ya da Fransız`ları da sorumlu sayan görüşler vardır. Ama asıl sorumlu olanı Rus hükümetidir. Kırım Savaşı, Rusya açısından Çerkesya`nın stratejik önemini somut bir biçimde ortaya koymuştu. Büyük Rus birlikleri, Adıgeler ile İmam Şamil kuvvetlerinden duyulan kaygılar nedeniyle, İngiliz ve Fransızlarla savaşmak üzere, Kırım`daki cepheye sürülememişti.Bu da Karadeniz yoluyla Türk ve Batı dünyasına açık bir kıyı ülkesi olan Çerkesya`nın stratejik önemini ortaya çıkarmıştı. Burada güvenilmeyen, yıllardan beri Rusları uğraştıran, inatçı, Rus egemenlik alanı içinde bağımsız bir ada oluşturan, kültürlü ve üstelik de Müslüman olan bir nüfus bulunuyordu. Fırsat bulduklarında Adıgeler, deniz yoluyla batıdan yardım alabilecek ve hızla kalkınabilecek bir konuma ve toplumsal yapıya sahiptiler.Kafkasya Kül.Der.,sayı 39-42,Ankara,1973,s.144-145 Adıge tarımı ve hayvancılığı da, çağına göre çok ileri durumdaydı.Kafdağı Der.,sayı 11-12,s.52-53 Ortodoks Hıristiyan`ların koruyuculuğunu üstlenen yayılmacı Rusya, kendi politik çıkarları açısından, bütün bir Rusya`daki Müslüman nüfus yanında,özellikle Batılı ülkelere açık olan,yani Karadeniz kıyısında ya da yakınında yaşayan Müslüman toplulukları (Adigeler, Abazalar, Nogaylar ve Kırım Tatarları,vb) gerekirse yok etmek ya da iyice etkisizleştirmek istiyordu. Bunlar Rus makamlarınca görüşülen ve üzerinde durulan konular idiler.A.Kasumuv-H.Kasumov,Çerkes Soykırımı,s.285-298
Bu amaçla, yani Kuzey Kafkasya halklarının Türkiye`ye göç ettirilmesi programına geçerlik ve ivedilik kazandırmak için, General M.T.Loris - Melikov 1860`da İstanbul`a gönderildi. Amaç, ``Kuzey Kafkasya Müslüman nüfusunun Türkiye`ye transferinin Rusya açısından yaşamsal bir önem taşıdığını İstanbul`daki Rus büyükelçisine kavratmak idi``.Kuzey Kafkasya KD,sayı 87-88,s.8;İstoriya narodov Severnogo Kavkaza,Moskva,1988,s.206-207 Bu doğrultudaki Rus diplomatik girişimleri sonucu Osmanlı hükümeti, Rusya`dan, özellikle Kuzey Kafkasya`dan gelecek bir Müslüman nüfusu kabul etmeyi ilke olarak benimsedi ve karşılıklı göç komisyonları devreye sokuldu; ilk aşamada, yani 1860-1861 yıllarında 10 bin Kabartay Özdemir Özbay,Dünden Bugüne Kuzey Kafkasya,Ankara,1999,s.165;İstoriya narodov Severnogo Kavkaza,s.206 ve buna ek bir Müslüman Oset nüfusunun Osmanlı topraklarına göç ettirilmesiyle işe başlandı. Kabartay ve Osetleri göçe zorlamak için derebeylerinin ve köylülerin topraklarına el konuyor, küçük köyler kaldırılıp daha büyük köylerde birleşmeye zorlanıyordu.Ruslar göçü teşvik için bazı ajan ve derebeylerine gizlice para da veriyorlardı.Kabartayların öncülüğünde başlatılmış olan bu göç olayına, daha sonraları İstambulak`o (İstanbul`a Göç; İstanbul Yolculuğu) adı verilmiştir. Kabartay ve Müslüman Oset göçlerinin başlatılmasının bir başka nedeni de, daha batıdaki Adıge nüfusuna yönenlik etnik temizlik ve dış sürgün ya da deportasyon olayını gizleme ve olası tepkileri geçiştirme kaygısıydı. Irkçı ve yayılmacı Rus yönetimi, insanlığa karşı bir suç işlemekte olduğunun elbette bilinci içindeydi.
Daha sonra 22 bin Çeçen ve onlarla birlikte, yine bazı Müslüman Osetler de Türkiye`ye gönderildilerAge,s.207. Bu tür yöresel, kısmi ve etnik coğrafyayı kökten yok etmeyen göçler, aralıklarla 20.yüzyıl başlarına değin sürdü. Bu tür göçlere, Dağıstan halkları, Abhazlar, Karaçaylılar, vb de katıldılar.
Adıge`lerin Sürgün Edilmesi
1860 yılı başlarında, Rus egemenlik alanı içinde, ele geçirilememiş bir ada biçiminde ve çözümlenmemiş bir sorun olarak, sadece Adıge ya da Çerkes sorunu bulunuyordu. Dış kışkırtmalarla da alevlendirilen ve yüreklendirilen bir Çerkes direnişi vardı. Ruslar bir türlü Çerkesya`ya söz geçiremiyor ve boyun eğdiremiyordu. Özellikle Karadeniz kıyısı boyunca ve doğuda Byelaya (Şhaguaşe) Irmağına değin yayılmış olan demokratik Çerkes (Abadzeh, Natuhay, Şapsığ, Hak`uç, Vıbıh, Aibga, Ahçipsov, Ciget ve Pshu) toplulukları başkalarına boyun eğmeye alışık değildiler ve özgür yaşamlarını sürdürmek istiyorlardı. Yarı feodal Adıge toplulukları (Bjeduğ,K`emguy,Mahoş,Yegerukay,Kuban Kabartay,Besleney,vd) ise,1859`da Ruslara boyun eğmişlerdi.Ruslar batıya doğru ilerleyerek Şhaguaşe (Byelaya ya da Belaya) Irmağına ulaşmış,Adıgeleri dar bir dağlık alana sıkıştırmış,verimli tarım topraklarının hemen tamamını ele geçirmiş ve yaşamsal önemdeki ekonomik kaynaklarını da yok etmiş bulunuyorlardı.Rus tarafında sorunun çözümü konusunda,öteden beri iki farklı görüş vardı: Çerkesleri topraklarından sürerek yok etmek; Çerkeslerin dostluğunu kazanarak sorunu, zaman içinde barışçı yollarla çözmek. ``Sürgün tezini``, ilk kez, 1857`de, Rus Kafkasya Ordusu Kurmay Başkanı General Milyutin öne sürdü, Adıgelere boyun eğdirmek için, Adıgelerin en az bir bölümünün kuzeydeki Don Havzası yöresine sürülmesini önerdi, ama Rusya`daki diğer Müslümanların da tepkisini çekebileceği ve yeni sorunlara yol açabileceği kaygısıyla öneri sakıncalı bulundu Çerkes Soykırımı,s.238. Karşıt görüş olarak, General Filipson, Karadeniz kıyısındaki Çerkeslerin Türkiye ile ticaretlerinin serbest bırakılması halinde sorunun barışçıl yollarla da çözümlenebileceğini savundu Çerkes Soykırımı,s.236-237. Ama 1861`de Rusya`da demokratik reformlar çerçevesinde toprak köleliğinin (serflik) kaldırılmasıyla, büyük bir toprak isteği belirmişti.Karadeniz kıyısında yaşayan Vıbıh ve Cigetler (Abazin) ile içerideki (sıradağların ardındaki) Abadzeh toplululuklarının Türkiye ile önemli bir köle (esir) ticareti vardı.Vıbıhların bir bölümü köleleri ve özellikle köle ticareti nedeniyle zengindi, zengin Vıbıhlar,yoksul kişiler olan Abadzeh,Ciget (Abazin) ve Abhazlar gibi kendi kölelerini değil,daha çok,sıradağlar üzerindeki gizli geçitler yoluyla, Abadzeh bölgesi köle tüccarlarından temin ettikleri köleleri,özellikle güzel köle kızlarını Osmanlı haremleri için Osmanlı köle tüccarlarına satıyor,bu işten büyük paralar kazanıyorlardı. Vıbıh zenginler (kuaşkhalar) gibi,diğer Adıgelerin de kıyıdaki konumlarını yitirmelerini kabul etmeyeceklerini değerlendiren,ayrıca 1861`de özgürlüğüne kavuşan topraksız Rus köylülerinin (mujik)lerin toprak gereksinimlerini de dikkate alan Kafkasya Ordusu Komutanı General Prens Baryatinski, Milyutin`in raporunu daha köktenci bir anlayışla ele alıp geliştirdi ve Çerkeslerin toplu halde Osmanlı topraklarına göderilmelerini, Adıgelerden boşalacak yerlere de Rus mujiklerin ve Kazakların yerleştirilmesini Çar`a önerdi. İyi bir planlama yapılması halinde, sürülme olayının fazla bir tepki çekmeyeceği de öneride belirtiliyordu. Öneri,1861`de bir Rus devlet politikası olarak kesinlik kazandı.Tam bu sıralarda,1855`te Çerkes köle ticaretini yasaklamış olan Osmanlı Devleti de,"Çerkes kölelerin kötü durumda olmadıkları" gerekçesini öne sürerek Çerkes köle ticaretini 1857`de yeniden serbest bıraktı.Dahası 1860 sonrasında Trabzon ve Samsun`da Çerkes esir pazarları kurdurdu (Prof.Dr.İsmail Parlatır,Tanzimat Edebiyatında Kölelik,Ankara,1992,s.18-19).Bu da kuşkusuz Çerkes köle sahiplerini Osmanlı topraklarına göç etmeye özendirici bir karardı.
Adıgeler Rus hükümetinin niyetini az çok kavramakta gecikmediler.Büyük bir felaketi önlemek için uzlaşma yolları aramaya başladılar. Bir yandan da, gerekirse sonuna değin direnmek amacıyla, Haziran 1861`de Abadzeh, Şapsığ ve Vıbıh bölgeleri birleşti.Soçi (Saçe/ШъачÑ) yakınlarında bir Ulusal Meclis ile bu meclise dayalı ve 15 üyeli bir Meclis Yönetimi oluşturuldu. Yeni yönetim, sığınmacılarla birlikte 1 milyonun üzerinde bir nüfusu temsil ediyordu.
Eylül 1861`de Çerkes temsilciler, Maykop yakınlarındaki Hamketi (Хьамк1ÑÑ‚1ый) istihkamını ziyaret eden Çar II.Aleksandr ile görüştüler ve yerlerinden sürülmemeleri koşulu kabul edildiğinde uzlaşmak istediklerini belirttiler.Özellikle Vıbıhlar bu isteği vurguladılar ve Çar`a yazılı olarak koşullarını sundular.Ama Adıgeleri sürmekte kararlı olan ve hiçbir ödüne yanaşmayan Çar,Çerkes temsilcilere: "Ya Türkiye`ye göç edin ya da Kuban Irmağı boylarında gösterilecek olan yerlere yerleşin, kararınızı da bir ay içinde General Kont Yevdokimov`a bildirin" dedi. 1 milyonu aşkın bir nüfusun binlerce yıldan beri yaşadıkları kıyı bölgesinden kaldırılıp Rus askerleri ile Kazak milisleri denetimindeki sıtma yatağı bir bataklık, bir ölüm tarlası olan Kuban Irmağı boylarına yerleştirilmesi önerisi, makul bir öneri olamazdı, sadece "yasak savma" kabilinden bir alternatif olabilirdi. Bölgeye daha yakın bir alanda yaşayan bazı Abadzehler, Çar`ın toprak takası önerisini kabul etme eğilimi gösterdiler, ama kıyıda yaşayan Şapsığlar, özellikle direnişi hararetle savunan Vıbıhlar öneriyi ve Çar`ın diğer koşullarını (Tutsak askerlerin, sığınmacılar ile asker kaçaklarının koşulsuz teslimi,vb) kabul etmediler.Vıbıh zenginler çalışmaz,nüfusun dörtte birini oluşturan kölelerinin sırtından geçinirlerdi.Rusya`nın 1861`de köleliği kaldırmış olması,Türkiye`nin de 1855`te yasaklamış olduğu Çerkes köle ticaretini,bir taktik olarak 1857`de yeniden serbest bırakmış olması,bir Vıbıh-Rus uzlaşmasını da olanaksız kılıyordu.Vıbıhlar komşuları Abazalar (Abazin) üzerinde etkili oldukları gibi,Şapsığ ve Abadzehleri de birlikte savaşa yönlendiriyorlardı (bk.L.İ.Lavrov,Vubıkhlar Hakkında Etnografik Bir Araştırma,Kafkasya Gerçeği Dergisi,Samsun,1992,sayı 8,s.46-59;Prof.Dr.İsmail Parlatır,Tanzimat Edebiyatında Kölelik,Ankara,1992,s.18-19;V.T.Polovinkina,Çerkesya,Gönül Yaram,Ankara,2007,s.252-253).
Rus tarafının, yani Çar II.Aleksandr`ın katı tutumu sonucu bir uzlaşma sağlanamadı. Rus hükümeti 1862 yılı başında, "Çerkeslerin Rusya dışına göç etmelerine izin veren" bir karar çıkardı. Ruslar 1856 Paris Antlaşması nedeniyle donanma bulunduramadıkları Karadeniz kıyısından çıkartma yapamıyorlardı.Bu nedenle Adıgeleri karadan müstahkem hatlarla çember içine aldılar ve çemberi kıyıya doğru daraltmaya başladılar. Rusların bu iş için 300 bini bulan büyük bir askeri gücü görevlendirdileri bilinmektedir.1862`de, karların erimesiyle birlikte, Rus birlikleri harekete geçtiler,direnenleri öldürmeye,köyleri ateşe vermeye,boşaltılan yerlere Kazak stanitsaları (müstahkem köy) yerleştirmeye başladılar. Bir yıldan fazla süren sert ve kahramanca bir direnişten sonra, Ruslar, Temmuz 1863`te Abadzehleri, Ekim ayında da Şapsığları ateşkes istemek zorunda bıraktılar. Abadzehlerin bir bölümü Kuban boylarına yerleşmeye, bir bölümü de Türkiye`ye göç etmeye başladı. Rus askeri hatlarından uzakta bulunan Vıbıhlar ise,Kırım Savaşı gibi bir Rus-Avrupa savaşı olacağını düşünerek,zaman kazanmayı ve beklemeyi yeğlediler. Ateşkes antlaşmasına göre, Şapsığlara kış koşulları ve herhalde Osmanlıların da istemeleri nedeniyle, 6 Mart 1864 günü akşamına değin yerlerinde kalma süresi verildi.Bu arada Adıgelere yönelik genel Rus askeri harekatı da, 6 Mart 1864 günü akşamına değin olmak üzere, geçici olarak durduruldu.
Rus askeri birlikleri 1864 yılı Şubat ayı sonlarında,yani karların erimesiyle birlikte harekete geçtiler.Ateşkes imzaladığı için artık direnmeyen Şapsığ toprakları üzerinden yürüyerek, Mart 1864`te henüz boyun eğmemiş olan Vıbıh bölgesine ulaştılar. Ruslar, Vıbıhlardan gelen anlaşma ya da uzlaşma isteklerini, zaman kazanma taktiği de sayarak reddettiler.19 Mart 1864`te Vıbıhlar bir direniş denemesinde bulunduktan sonra dağıldılar ve 24 Mart 1864`te ateşkesi kabul ettiler. Ertesi gün, yani 25 Mart 1864`te Vıbıh bölgesinin merkezi durumundaki eski Navaginsk Kalesi de (Soçi), savaşsız Rusların eline geçti Semen Esadze,Çerkesya`nın Ruslar Tarafından İşgali,Ankara,1999,s.116-118. Ruslar, daha güneydeki dağlık kesimlerde yaşayan küçük Abaza (Abazin) topluluklarının barındıkları Aibga, Ahçipsov, Ciget ve Pshu yörelerini,yani şimdiki Gagra yöresini, Nisan ve Mayıs aylarında kontrol altına almayı,direnen Aibga topluluğuna 12 Mayıs 1864`te boyun eğdirmeyi başardılar; bu küçük toplulukları da Türkiye`ye göç ettirdiler ve işgal edilen bütün bu Çerkes topraklarını "Kuban Ordusu Yönetimine" verdiler Kim Şibzuh,Dönem Bize Yeni Sorumluluklar Yüklüyor,Kuzey Kafkasya KD,sayı 87-88,s.8.Ama Şapsığ ve Vıbıhların komşusu olup 1864`te Ruslara boyun eğmeyen ve dağlarda yaşayan Adıge Hak`uç topluluğu direnişini,yer yer 1870`li yıllara,tükeninceye değin sürdürdü (T.V.Polovinkina,Çerkesya,Gönül Yaram,Ankara 2007,s.281-285).Sonuç olarak bazı Çerkes toplulukları tamamen silindiler: Vıbıhlar (25 binden 1880`de 80`e düştüler), Cigetler, Aibga, Ahçipsov ve Pshular (hepsi 17 bin kadardılar,silindiler)İstoriya narodov Severnogo Kavkaza,s.207;Hayri Ersoy,Dili,Edebiyatı ve Tarihi ile Çerkesler,İstanbul,1993,s.44,burada Ciget sayısı (Pshu,Ahçipsov,Aibga,vb dahil)16.923 olarak verilmektedir.. Bazıları da tükenme noktasına geldiler ya da iyice azaldılar: Abadzehler (1864`te 260 binden 1880`de 14.660`a), Natuhaylar (240 binden 175`e), Şapsığlar (300 binden 4.983`e), Hak`uçlar 83`e,doğuda Kuban ve Laba ırmakları boylarında yaşayan yarı feodal topluluklar olan K`emguylar 80 binden 3.140`a, Bjeduğlar 60 binden 15.263`e düştüler, vb Şapsugiya/ШапÑÑƒĞ³Ğ¸Ñ gazetesi,no.3,Сочи/ШъачÑ,ĞктÑбрь,1991,s.4;A.Kasumov-H.Kasumov,Çerkes Soykırımı,s.290-291,burada,1882 verilerine göre Kuban oblastındaki toplam Adıge nüfusu 61.231 olarak verilmektedir,bunun 16.771`i Bjeduğ,15.440`ı Kabartay,13.961`i Abadzeh,6.551`i Besleney,5.127`si K`emguy ve 3.331`i Şapsığ idi..
Çerkesya`dan Sürülenlerin Sayısı
Rus kaynaklarına göre, 1863-64 yılları süresince 418 bin kişi Türkiye`ye "göç" etmiştir. 1858-65 yılları arasında göç edenlerin toplam sayısı da 493 bindir. Bu bağlamda 45.023 Natuhay, 27.337 Abadzeh, 165.626 Şapsığ, 74.567 Vıbıh, 11.873 Ciget, 10.500 Bjeduğ, 30 bin Abaza (Abazin), 4 bin Besleney, 15 bin K`emguy, Mahoş, Yegerukay, 30.650 Nogay, 17 bin Kabartay ve 23.193 Çeçen Türkiye`ye yerleşmiştirİstoriya narodov Severnogo Kavkaza,s.207. 1864 öncesinde tamamı 25 bin dolayında düşünülen L.İ.Lavrov,Vubıkhlar Hakkında Etnografik Bir Araştırma,Kafkasya Gerçeği Der.,Samsun,1992,s.47 Vıbıhların sayısının 74.567 olarak verilmesi ise, Vıbıh limanlarından Türkiye`ye gönderilenlerin tümünün Vıbıh yazılmaları ile açıklanabilir. Ancak bütün bu sayılar, Ruslarca kayıt altına alınmış ve büyük bir olasılıkla düşük tutulmuş olan sayılardır.İngiliz savaş tarihçisi W.E.D.Allen`e göre, o zamanki Türkiye topraklarına yerleştirilmiş olan Çerkeslerin (Adıge) sayısı 600 binden fazladır W.E.D.Allen ve ölü Paul Muratoff,1828-1921 Türk-Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi,Gnkur.Basımevi,Ankara,1966,s.104. Amerikalı Justin McCarthy, sürülen Çerkes ve diğer Kafkas topluluklarının sayısının 1.200.000 dolayında olabileceğini, bunun ancak 800 bin kadarının hayatta kalabildiğini belirtiyor. Sağ kalan nüfusun 600 bini 1856-64 arasında, 200 bini de 1864 sonrasında göç etmiştir Justin McCarthy,Ölüm ve Sürgün,İstanbul,1998,3.baskı,s.37-38. Şu durumda Allen ve McCarthy`nin 1864`te Türkiye`ye yerleşebilen nüfusa ilişkin tahminleri uyuşmaktadır. General İsmail Berkok`a göre ise, sayı 1 milyon kadardırGeneral İsmail Berkok,Tarihte Kafkasya,İstanbul,1958,s.526. Bütün bunlar, kuşkusuz tahmini sayılardır. Sayıyı daha az ya da daha çok olarak gösteren kaynaklar da vardır. Ancak, Adıge-Çerkes kaynakları, genellikle 1.500.000 sayısı üzerinde birleşmektedirler.
Sürgüne katılan nüfusun en az dörtte birinin yolculuk, kamp yaşamı ve yeni yerleşim yeri sırasında öldüğü kabul edilmektedir. Rusların doğrudan öldürdüğü Adıge sayısı ise 500 binden fazla olarak tahmin edilmektedirDr.Almir Abreg,Geçmişten Günümüze Kafkasların Trajedisi,İstanbul,2006,s.43.
W.E.D.Allen`e göre, 1864 Çerkes sürgünü sırasında birkaç bin Abhaz da, Abhazya`dan bir "kaçış" biçiminde ayrılıp Türkiye`ye sığınmıştırW.E.D.Allen ve ölü Paul Muratoff,age,s.120.
Sürgün olayının bindirme limanları kuzeyden güneye Taman, Anapa, Novorossiysk, Gelencik, Tuapse, Soçi, Kosta, Adler, Gagra, Sohum, vb gibi Karadeniz limanlarıdır. Çerkesya`yı boşaltma işi 1864 yılı Haziran ayı ortalarında tamamlanmış, kuzeyde Kuban Irmağından güneyde Bzıb (Psıbe) Irmağına değin uzanan Karadeniz kıyıları ile hinterlandında tek bir Çerkes bile bırakılmamış, ülke korkulası ıssız bir cangıla dönüştürülmüş, bütün Çerkes yerleşim birimleri istisnasız ateşe verilip yakılmış,tarlalar atlara çiğnetilmiş ve meyve ağaçları bile askerlerce bir bir kesilmiştir.Amaç,olası bir Adıge dönüşüne fırsat ya da dağlarda direnenlere,yani Hak`uçlara (Хьак1уцу),vb yararlanacakları hiçbir şey bırakmamak idi.
Orta Kuban ve Orta Laba ırmakları solundaki bataklık ovalara yerleştirilenlerle birlikte,bu yerlerde toplanmış olarak,geride sadece 80 bin kadar bir Adıge nüfusu kalmıştırDr.Almir Abreg,age,s.45.
İndirme Yerleri
Adıge sürgünü sırasındaki Rus politikası, Çerkes nüfusu bir an önce Rusya sınırları dışına göndermek ve onlardan ebedi kurtulmak biçiminde uygulanmıştır. Karadeniz kıyısına yığılan sivil nüfus, nine ve dedelerce de doğrulandığı gibi, Rus askerlerinin süngü ve dipçik darbeleriyle de zorlanarak, bazı durumlarda oturmaya bile yer kalmayacak biçimde ve yığınlar halinde gemilere doldurulmuştur. Bu yüzden zayiat da büyük olmuştur. Osmanlı yönetimi ile koordineli olarak, Batum, Trabzon, Giresun, Ordu, Samsun, Sinop, kefken şimdiki Akçakoca, Burgaz, Varna ve Köstence`de göçmen kampları kurulmuştur. Bu yerler açlık ve salgın hastalıklar nedeniyle, kısa sürede ölüm kamplarına dönüşmüştür.1864`te Türk yönetiminde olan Batum`a 70 bin, Trabzon`a ilk posta 24.700 (19 bini öldü), ardından 63.900 Çerkes (günde 180-250 kişi ölüyordu), Samsun`a da 110 bin Çerkes (günde ortalama 200 kişi ölüyordu) çıkarılmıştırGen.İsmail Berkok,age,s.528-529. Kısa bir süre içinde kampların çevreleri yer yer toplu Çerkes mezarlıklarına dönüşmüştür.1863`te daha çok Natuhay ve Abadzehler ile yarı feodal topluluklar,1864`te ise Şapsığ, Hak`uç, Vıbıh ve Cigetler göç etmişlerdir. Bu arada salgın hastalıklar nedeniyle İstanbul`a göçmen sokulması yasaklanmış, sevkiyat Balkanlar`a yönlendirilmiştir.
Kuzey Anadolu limanlarına çıkarılan göçmenler şimdiki Ordu, Samsun, Tokat, Amasya, Sinop, Yozgat, Düzce, Adapazarı, Kocaeli, vb gibi, o zamanlar boş durumda olan yerlere yerleştirilmiştir. Çerkeslere küçük ölçekli ve dağınık yerler tahsis edilmiş, belli yerlerde öbeklenmelerine, özellikle toplulaşmalarına fırsat tanınmamıştır. Çünkü "Çerkeslerin kötü ve saldırgan kişiler oldukları" biçiminde etkili bir Rus dezenformasyonu vardı. Osmanlı yönetimi de Çerkeslerin toplu bir etnik güç olmasını istemiyordu. Toplu yerleşim, sadece İç Doğu`daki Uzunyayla yöresinde (Kabartay, Hatukay, vb) küçük ölçekte gerçekleşebilmiştir. Sonuç olarak Kuzey Anadolu`ya yüzbinlerce Çerkes yerleştirilmiştir. Bunlara toprak ve hayvan verilmiş, parasal yardım da yapılmıştır.
Balkanlar`da özellikle Tuna Irmağının güney boylarında şerit gibi uzayan ve yer yer toplulaşan Adıge yerleşmeleri oluşmuştur. Köstence, Varna, Silistre, Rusçuk, Plevne, Vidin, Niş, Burgaz, Kazanlık, Eski Zağra, Filibe, vb yörelerde, şimdiki Kosova, Makedonya, Arnavutluk ve Trakya gibi yerlerde irili ufaklı Çerkes yerleşim birimleri oluşmuştur. Adıgeler çoğunca köy köy ya da öbek öbek, dağınık halde yeni yerlerine yerleştirilmişlerdir. Şapsığ ve Abadzehler, daha çok etnik Adıge köyleri oluştururken, Vıbıhlar başka etnik kökenli köylere de yerleşmişlerdir.Şapsığ ve Abadzehler Gümüşhane,Bingöl ve Bitlis gibi ücra yerler de dahil şimdiki Türkiye`nin 50 kadar iline,Irak, Ürdün,Suriye, Lübnan,İsrail,Kıbrıs,Mısır,Libya (Mısrata kenti ve çevresinde),Tunus,vb yerlere,Vıbıhlar da,daha az sayıda olmak üzere onların içlerine ya da yakınlarına yerleşmişlerdir.
Kabartay, Bjeduğ, K`emguy, Besleney, Abaza ve Nogay gibi, daha önceleri Rus yönetimine girmiş olan yarı feodal toplulukların göçleri daha derli toplu olmuştur. Bunların soyluları mallarını elden çıkarıp köle ve taraftarlarını da yanlarına alıp, öncesinden belirledikleri yerlere göç etmişlerdir. Kabartaylar , daha çok Kayseri (Pınarbaşı), Tokat, Sivas Yıldızeli, Kahramanmaraş, Adana, İçel,Eskişehir,Balıkesir Bandırma,vd illere,Besleneyler Amasya,Çorum,Ankara,Düzce,Sakarya Hendek,vd illere,Barakaylar Bilecik,Sakarya,vd illere,Abazalar Kayseri (Pınarbaşı),Adana,Sivas Yıldızeli,Yozgat, Eskişehir,Bilecik,Bursa,Kütahya, vd illere,Hatukaylar Kayseri Pınarbaşı,Bolu,vd illere, Bjeduğlar Çanakkale Biga`ya, sonraları Balkanlar`dan Suriye`ye, K`emguylar Bilecik Bozüyük`e,Kocaeli ve Düzce`ye,Mahoşlar Samsun`a,Nogaylar Adana ve Osmaniye taraflarına yerleşmişlerdir.
Balkanlar`daki Çerkes yerleştirmeleri sırasında, Osmanlı yönetimi Sırp ve Bulgar nüfusu rahatsız edici (toprağı Hıristiyan köylülerden alıp Çerkeslere verme,Hıristiyan nüfusa Çerkesler için ev yapımına yardım etme yükümlülüğü yükleme, angarya işleri, vb) davranışlarda bulunmuştur. Bu da, yönetimi aşıp Çerkeslerin aleyhine dönüşen tepkilere yol açmıştırJineps gazetesi,Eylül 2006 Ek-1,s.15-16. Ayrıca Sırp ve Bulgar ayaklanmalarını bastırma işinde Çerkes milislerin de görev almış olması, tepkileri giderek düşmanlığa dönüştürmüştür.
1878 Berlin Antlaşması gereğince, Türkler ve diğer Müslüman topluluklar ayrı tutularak, sadece Balkanlar`daki Çerkes nüfusa, bütünüyle Osmanlı Devleti`nin Asya ve Afrika`daki topraklarına sürülme cezası verilmiştir. Bugün Anadolu`nun Marmara, Ege, Akdeniz, İç,Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerindeki ana Çerkes nüfusu, daha çok bu Balkan muhacirlerinin torunlarından oluşmaktadır. Balkanlar`dan sürülenler, ayrıca şimdiki Suriye, Lübnan, Filistin (şimdi İsrail), Ürdün, Irak, Mısır, Kıbrıs, Tunus, vb yerlere de götürülerek yerleştirilmiştir. Balkanlar`dan sürülenlerin sayısı üzerine 200 binden başlayıp 600 bine ulaşan tahminler yürütülmektedir.
Şimdi Balkanlar`da Bulgaristan`da 4 köy (Varna, 1.300) olduğu bilinmekte, ayrıca Romanya, Kosova ve Makedonya`da da küçük Adıge kalıntıları bulunmaktadır. Türkiye Trakyası`nda Kırklareli`nin Vize ilçesinde, Tekirdağ`da ve İstanbul`un Silivri ilçesinde, vb yerlerde varlığını korumuş bazı köy ve köy kalıntıları ile perakende gruplar da vardır.
1864 Sonrasındaki Göçler ve Nedenleri
Türkiye`ye gönderilmeyen ya da dağlarda saklandığı için gönderilemeyen çok küçük bir Çerkes nüfusu da (Şapsığ,Hak`uç,Vıbıh,Ciget,Abadzeh,vb) Orta Laba ve Orta Kuban ırmakları soluna götürülüp yerleştirilmiştir.Bu arada dağlara sığınmış olup saklanmaktan vazgeçenler de,fırsat buldukça Kuban boyundaki Çerkeslere katılmıştır.Buralarda stanitsalarda (Kazak köyü) yaşayan ve çoğunlukta olan Rus Kazakları tarafından denetlenen yarı feodal Adıge topluluklarının bazı kalıntıları (Bjeduğ,K`emguy,Kuban Kabartayları,vb) barınıyorlardı.Bu nüfusa,iç sürgün yoluyla,özellikle Abadzeh ve Şapsığ nüfusu da eklendi.Bu yeni nüfusa Byelaya (Şhaguaşe) Irmağı ile Laba Irmağı arasındaki yerlere yerleşme,ama Laba`nın doğusuna (Base Ovasına) geçmeme talimatları verilmişti.Bu yerler,o zamanlar için yer yer bataklık,sivrisinek ve sıtma yatağı ölüm tarlaları halindeydi.Dönemine göre ileri bir tarım ve çalışma tekniğine sahip olan Adıgeler,en uygun gördükleri yerlerde,gözetim altında köylerini kurdular.Ama her taraftan silahlı Rus Kazaklarının sıkı denetimi altındaydılar;ayrıca Rus topları da yıllarca Adıge köylerine çevrili tutulmuşlardı.Bu yerlerdeki Adıgelerin toplam sayısı 1864`te 80 bin kadardı Geçmişten Günümüze Kafkasların Trajedisi,s.43.Adıgelerce,imece usulüyle su tahliye arkları kazılarak bataklıklar kurutuldu,bentler ve sulama kanalları oluşturularak tarlalara su götürüldü.Rusya`daki sanayileşme hareketine koşut olarak,buğday ve mısır dışında,sanayi ürünleri olarak,özellikle tütün ve şeker pancarı ekimi önem kazandı.Hayvancılık,arıcılık,avcılık ve balıkçılıkta da becerikli olan Adıgeler hızla toparlanmaya ve zenginleşmeye başladılar.Altın ve gümüş işlemesinde de,geleneksel olarak ileri ve çok usta kişiler olan Adıgelerin içinden kuyumcu,sarraf ve deri tüccarları zümresi oluştu (Adıge ataları Sind ve Meotlar`ın da altın işleme ve sanat alanlarında çok usta ve yetenekli oldukları arkeolojik kazılarla da kanıtlanmaktadır,bk.Vikipedi-Adigey,Ekonomi bölümü).Zenginleşme sonucu birçok Adıge Türkiye`ye gidip gelmeye ve akrabalarını aramaya başladı.Ayrıca "Geguak`o-Vısak`o kup" (ДжÑгуак1о-уÑак1о куп) denilen şarkıcı ve oyuncu grupları da Türkiye`ye giderek,Türkiye`deki yakınlarını ve sanatçıları da Kakasya`ya davet ederek ilişkileri ve kültürel bağları canlı tutuyorlardı.Adıge nüfusu da,yaralarını sarıp hızla çoğalmaya başlamıştı.
Ama Rus makamları durumu kavramakta gecikmedilerKafkasya KD,sayı 39-42,s.79;A.Kasumov-H.Kasumov,Çerkes Soykırımı,s.293-298.1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı, Kuzey Kafkasya halklarına ilişkin Rus kaygılarını daha da arttırdı.Müslüman Abhaz, Adıge, Çeçen ve Dağıstanlılar arasında Türk yanlısı ayaklanma ve hareketlenmeler görüldü. Osmanlıların nostaljik yayılmacı özlemleri tükenmemişti.Bu doğrultuda Adıgeler ve diğer Kuzey Kafkasya toplulukları da Türklerin doğal müttefikleri sayılıyor ve bunlar Osmanlı ajanları tarafından sürekli kışkırtılıyorlardı. Bu arada önlem alınmadığı takdirde,Karadeniz kıyısında ya da yakınında yaşadıkları için,en tehlikeli topluluklar konumunda olan Adıge ve Müslüman Abhaz nüfusu 100 yıl gibi bir süre içinde milyona ulaşabilecek ve Rusya açısından 1864 öncesi duruma yeniden dönülmüş olacaktı.Kuzey Kafkasya`daki hızlı Müslüman nüfus artışı da Rus yöneticileri kaygılandırıyor ve azaltma çareleri aranıyordu. Ama, sonunda, Türkiye`ye yönelik göç ettirme programının,konjonktür gereği (Rus sanayici ve tüccarların muhalefeti sonucu) Kuzey Kafkasya ölçeğinde geniş tutulmayarak,sadece Orta Kuban ve Orta Laba solundaki,yani şimdiki Adigey Adıgeleri ile sınırlı tutulmasına karar verildi.Yeni sürgünlere gerekçe olması için de,sözgelişi şimdiki Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti yerindeki Adıgeler (Kabartay ve Besleneyler) çalışkan,üretici,sadık ve yerini benimsemiş kişiler sayılırken, şimdiki Adigey Adıgeleri "tembel, Türkiye`de akrabaları olan,yerini benimsemeyen ve Türkiye`ye gitmek için can atan" kişiler olarak tanımlandılarAli Kasumov-Hasan Kasumov,Çerkes Soykırımı,s.293-297.
Nitekim Kasım 1889`da Orta Kuban ve Orta Laba solunda yaşayan "Adıgelere ait 230 bin desyatin (250 bin hektar) tutarındaki verimli arazilerin alınıp 24 bin Adıge`nin Türkiye`ye göç ettirilmesine,onlardan alınacak toprakların da Kazak ve emekli askerlerden oluşacak 20 bin Rus erkeğine tahsis edilmesine" ilişkin bir hükümet kararı yürürlüğe sokulduA.Kasumov-H.Kasumov,Çerkes Soykırırmı,s.294-98.Bu tür sürülmeler sonucu olarak, Adıge nüfusu da son derece azaltılmış oldu. Örneğin 1865`te Adıge nüfusu, şimdiki Adıgey ve Karaçay-Çerkes yörelerini de kapsamak üzere,Kuban oblastı toplam nüfusunun üçte biri kadardı (107 bin). Oran 1890`larda onda birin altına düştü:1897`de,şimdilerde Adıge ve Çerkes (Kabartay ve Besleney) denilenlerin toplam nüfusu 46 bin olarak belirlendi.Bu nüfusun 30 bin kadarı şimdiki Adigey ve Şapsığ bölgelerinde,kalanı da şimdiki Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti yöresinde bulunuyordu (1864 sonrası dönemde Adıgelere uygulanan baskılar için ayrıca bk.Tamara V.Polovinkina,Çerkesya, Gönül Yaram,Ankara,2007).
Sürgüne tabi tutulan Adıgeler bugün Türkiye,Irak,Suriye,Lübnan,Ürdün,İsrail,Mısır, Kıbrıs,Libya,Tunus,Kosova,vd ülkelerde;buralardan göç etmiş olarak da AB ülkeleri (Almanya,Fransa,Hollanda,Belçika,Avusturya,Bulgaristan,vb),İsviçre,ABD (New Jersey,NewYork City,California,vb),Kanada,Avustralya ve toplam 40 kadar ülkede yaşamaktadırlar.
Günümüzde,2002`de Adigey Cumhuriyeti ile Şapsığ yöresindeki ya da Rusya Federasyonu`ndaki (RF) Adige sayısı 131.769,Çerkes sayısı 60.517,Kabartay sayısı 519.958,Abaza (Abazin) sayısı 37.942,Gürcistan`dan tek yanlı ayrılan Abhazya`daki Abhaz sayısı da 100 bin dolayındadır.Diğer Kuzey Kafkas halklarının nüfusları da,RF`de ve 2002`de şöyleydi:Çeçen 1.360.253;Avar 814.473;Oset 514.875;Kumuk 422.409;İnguş 413.016;Lezgi 511.535;Dargi 510.156;Karaçay 192.182;Lak 156.545;Tabasaran 131.785;Balkar 108.426;Nogay 90.666;Rutul 29.929;Agul 28.297;Abhaz 11.367;Tsahur 10.366.RF içindeki toplam Kuzey Kafkasya yerli nüfusu 6 milyona,Gürcistan ve Azerbaycan`dakilerle 7 milyona yaklaşmakta,Diaspora (Türkiye,vb) ile birlikte,sayı,muhtemelen 10 milyonu aşmaktadır.
Rus makamları Adıgeler ile diğer Kuzey Kafkas halklarına uyguladıkları sürgünü ya da etnik temizliği,aradan 140 yılı aşkın bir süre geçmiş olmasına karşın,itiraf etmiş ve Adıgelerden özür dilemiş değildirler.Olayı gizledikleri gibi,sürülen bu insanların Diaspora`daki torunlarının,Ata topraklarına dönüş isteklerini de kabul etmemekte, engellemelerde bulunmaktadırlar.1864 sürgünü,Rus yönetimlerince,Rus ve dünya kamuoyundan halen gizlenmekte,konuya bir tür sansür uygulanmaktadır.Rus makamları tarihi bir ülke olan Çerkesya`yı yok ettikleri gerçeği konusunda da derin bir sessizlik içindedirler.
21 Mayıs 1864`te Rusların Kbaada yaylasında düzenlemiş oldukları askeri tören ve dini ayin olayını,Rus milliyetçileri "Kafkas Savaşı"nın sona erdiği bir fetih günü olarak halen her yıl 21 Mayıs`ta Kbaada (şimdi Krasnaya Polyana)`ya da gidip anmaya ve kutlamaya devam etmektedirler.Bunu kınayan Çerkesler de,alternatif olarak ,21 Mayıs`ı Kuzey Kafkasya halklarının sürüldüğü ve Çerkeslerin soykırıma uğratıldığı bir Yas Günü olarak her yıl anmaktadırlar.
Abhaz ve Diğer Sığınmacılar
Abhazya, İmereti Krallığı (Açıkbaş Krallığı) ile birlikte Osmanlı korumasında iken, 1810`da feodal bir prenslik statüsü verilerek Ruslarca koruma altına alınmış ve Rusya`ya bağlanmış,bu bağlanma durumu 1812 Bükreş Antlaşmasıyla Osmanlı Devleti tarafından da tanınmıştı. Abhaz yazarı Hayri Ersoy`un naklettiğine göre, Abhaz Prensliği`nin nüfusu 1858`de 94.023 idiHayri Ersoy,Dili,Edebiyatı ve Tarihi ile Çerkesler,İstanbul,1993,s.44.Rus korumasındaki bu Abhaz Prensliği , Çerkesya`nın Ruslarca işgal edilmesinin ardından, 1864`te,Rusya`daki genel demokratik reform programı gereğince lağvedildi ve Abhaz Prensliği arazisi "Sohum okrugu"na dönüştürüldü; 1861 reform programı çerçevesinde,üç yıllık bir gecikmeyle de olsa,1864`te,Abhazya`daki derebeyliği (feodal ayrıcalıklar) ve kölelik de kaldırıldı. Bu gelişmeler üzerine Abhazya`da bir ayaklanma olduFahrettin Çiloğlu,Rusya Federasyonu`nda ve Transkafkasya`da Etnik Çatışmalar,İstanbul,1998,s.204 ve binlerce Abhaz Türkiye`ye sığındıW.E.D.Allen ve ölü Paul Muratoff,age,s.120. 1866`daki toprak reformu sırasında da Türkiye`ye sığınmalar olduHayri Ersoy, age, s.55 . Mayıs 1877`de Abhazya kıyılarına, şaşırtma amaçlı Osmanlı çıkartmaları yapıldı. Türkler ve destekleyicileri olan Abhazlar, Abhazya`nın kıyı bölümünü 4 aya yakın bir süre ellerinde tuttular. Toprak sahibi bir bölüm Abhaz ise, iç kesimde, eski prens ailesi (Şervaşidze) önderliğinde Rusları destekledi. Savaşı Rusların kazanması üzerine, Osmanlılarla işbirliği içindeki Abhazların ön ayak olmasıyla 30 binHayri Ersoy-Aysun Kamacı,Çerkes Tarihi,İstanbul,1992,s.80 ile 50 bin arasında değişen sayılarda bildirilen ve 1864-78 yılları arasında da,toplamı 100 bin ile 125 bin arasında tahmin edilen bir Müslüman Abhaz nüfusunun Osmanlı Devleti`ne sığındığı yazılmaktadırHayri Ersoy,Dili,Edebiyatı ve Tarihi ile Çerkesler,s.56. Bunlar şimdiki Düzce, Sakarya, Kocaeli, İstanbul, vd illere yerleştirildiler.Feodal hiyerarşi,halen ve en çok Abhazlar arasında varlığını korumaktadır: Geleneksel Abhaz toplantılarında,toplum içi kan davaları ve yargısal konular,vb sorunlar görüşülmekte ve sorunların çözümlenmesine çalışılmaktadır.Bu toplantılar soyluların ve önde gelen asil kişilerin yönetiminde yapılmakta,alınan kararlar uygulanmaktadır.Bu arada 2005 yılında RF`nin Soçi (Saçe) kentinde Abhaz Prens ailesinden (Şervaşidze ya da Çaçba ailesi) Denis Çaçkhalia`nın (Ğ”ĞµĞ½Ğ¸Ñ Ğ§Ğ°Ñ‡Ñ…Ğ°Ğ»Ğ¸Ğ°) katılımı ile "II.Abhaz-Abazin Soyluları (ya da "Asiller") Kongresi" de (Abaza Duney.ru/nobles Congress) yapılmıştır (Ayrıca bk."Nart" dergisi,sayı 41-42,s.47;sayı 44,s.36-37).
1877 ayaklanması sonucu,Abhazya büyük ölçüde Müslüman Abhazlardan boşaldı ve Ortodoks Hıristiyan Abhazlar Abhaz nüfusunun çoğunluğu haline geldiler. 1886`da Sohum okrugunda (Abhazya), Fahrettin Çiloğlu`na göre 68.773 olan genel nüfus içinde 28.320Fahrettin Çiloğlu,age,s.204, Hayri Ersoy (Siuktar)`a göre de 58.960 Abhaz kalmıştıHayri Ersoy,Dili,Edebiyatı ve Tarihi ile Çerkesler,s.46.Bu 30 bin dolayındaki fark,30 bin kadar Samurzakan`ın,Ersoy tarafından Abhaz olarak,Çiloğlu tarafından da farklı değerlendirilmiş olmasından kaynaklanıyor olabilir. Her iki yazara göre 1926`da Abhazya`da 55.918 Abhaz bulunuyordu.
Oset sığınmacılar Kars, Erzurum, Sivas Yıldızeli, Yozgat, vd illere; Karaçaylılar Eskişehir, Afyon, Konya, Tokat (Reşadiye), Kayseri (Pınarbaşı),Sivas Yıldızeli,vd illere; Çeçenler Sivas Yıldızeli, Konya (Beyşehir), Kahramanmaraş (Göksun), Mardin (Kızıltepe), vd illere; Dağıstanlılar İstanbul, Yalova, Trabzon,Sivas Yıldızeli, Balıkesir, vd yerlere yerleştiler.
1877`deki Abhaz sığınmacılara ait bir mezarlık Kocaeli`nin Kandıra ilçesi Kefken mevkiinde, deniz kıyısında bulunmaktadır. Her yıl 21 Mayıs günü, bir Anıt Mezarlık haline getirilen bu yerde,Türkiye`deki Abhaz ve Kafkas (Adıge, vd) sivil toplum kuruluşları öncülüğünde toplanılmakta, dua edilmekte, gece ateş yakılarak ve denize çelenkler bırakılarak geçmişin üzücü anıları yaşatılmakta, ayrıca aynı gün İstanbul`da Üsküdar Kız Kulesi önünde toplanılıp sürgünde ölenler anısına Boğaz`a çelenkler bırakılmakta, daha başka yerlerde de benzeri etkinlikler düzenlenmekte, Çerkeslerin bulunduğu birçok ülkede de 21 Mayıs bir Yas Günü`` olarak anılmaktadır.
Bu anmalar her yıl düzenlenen bölgesel etkinlikler olan Kafkas İlkbahar Şenlikleri`nde de sürdürülmektedir. Buralarda da günün anlamına ilişkin konuşmalar yapılmakta,müzik,dans ve tiyatral gösteriler sunulmaktadır.Ayrıca her yıl,sürgünde ölenler ve Anayurt şehitleri adına Çanakkale`nin Biga ilçesinin Hacıköy ve Kocaeli Merkez ilçesinin Uzuntarla köylerinde anma toplantıları yapılmakta,İstanbul`un tanınmış eski mevlithanlarından,Adıge folkloru derlemecisi ve Adıgece mevlidi Adıge makamı dışında, Türkçe makama uyarlayıp kayda geçiren ve çoğaltan Adıge-Şapsığ asıllı Hafız Fahrettin Abatay (Guser)`in (doğ.1934) sesi ve daha başka hafızların,ayrıca her yıl Adigey`den gelen hafız ve konukların katılımı ile törenler yapılmakta ve Adıgece Mevlid okunmaktadır. Tıklayın-Abhazlar,Adigey,Krasnodar Kray,Şapsığ Ulusal Rayonu,Şapsığlar.